Saranda –

ku punova një jetë të tërë

Në Sarandë kam punuar një jetë të tërë dhe ruaj kujtime e mbresa të shumta e të pashlyeshme. Është kjo një ndër arsyet pse do të shkruaj diçka më gjatë për këtë qytet,  për disa të dhëna historike  nga lashtësia e deri në okupimin fashist, për  shkollat para e pas çlirimit, për ngjarjet e ditëve të pushtimit, të viteve të Luftës Nacionalçlirimtare etj.

1.      Onhezmi i lashtë

Dëshiroj të jap përmbledhtas disa të dhëna historike për lashtësinë e qytetit të Sarandës, duke menduar se këto kujtime mund të lexohen edhe nga ata që nuk e njohin prejardhjen e këtij qyteti.

Burimet  historike tregojnë se Onhezmi i lashtë bënte pjesë në zonën e fiseve ilire të Kaonisë, i ngritur afërsisht aty ku është Saranda e sotme. Të dhënat e para të shkruara na jepen  në fillimet e shekullit të parë para epokës së re nga  konsulli romak Ciceroni, që e paraqet Onhezmin si një liman të vogël, por të përshtatshëm për lundrim,  të favorizuar dhe nga era juglindore që frynte në këto brigje e që vendasit  e quanin “onhezmites”, nga thuhet se ka marrë emrin dhe  porti-qytet.

Në shekullin e parë para epokës së re e përmend në librat e tij edhe gjeografi grek Straboni, kur e radhit Onhezmin në limanet përballë Korfuzit të sotëm, krahas limaneve të tjerë më të mëdhenj. Dhe vazhdon përmendja aty-këtu e Onhezmit me emra të përafërt edhe nga historianë, gjeografë e udhëtarë të tjerë të mëvonshëm, nga shekulli i dytë deri në të gjashtin pas epokës së re.

Limani, siç i ka mbetur emri gojë pas goje në breza, e vërtetuar edhe me dokumente të shkruara, kryesisht nga të huajt,  është pushtuar e shkatërruar disa herë. Rëndësia e qytetit zbehet e bie sidomos pas shekullit VI të epokës së re, kur Onhezmi pushtohet nga invazioni barbar i Ostrogotëve, të cilët e shkatërruan plotësisht.

Pushtimet e dyndjet e të huajve bënë që qyteti të zhvendosej herë në kodrën e Qafës së Gjashtës e herë në kodrën e Lëkurësit. Në të parën është ngritur dhe Manastiri i 40 Shenjtorëve, ndërsa në tjetrën është ndërtuar një kështjellë mbrojtëse.

Një kështjellë mbrojtëse është ngritur edhe brenda Onhezmit. Rrënojat e saj duken qartë edhe sot në disa zona të Sarandës, të mbetura të zbuluara nga koha, apo të nxjerra në dritë nga gërmime arkeologjike. Llogaritet që perimetri i murit rrethues të kështjellës të jetë afër  një kilometër, me lartësi rreth 6 metra. Në gjithë perimetrin e murit qenë ndërtuar shumë kulla mbrojtëse. Mbeturinat e njërës prej tyre gjenden edhe sot e kësaj dite brenda në det, përballë shëtitores, ku është sot busti i Hasan Tahsinit.

Dëshmi për lashtësinë e Sarandës janë  edhe mozaikët e shumtë të zbuluar kohët e fundit. Ata janë  të vendosur kryesisht jashtë mureve rrethues të Onhezmit antik, çka dëshmon dhe për shtrirjen më të gjerë të qytetit, sidomos në shekujt e dytë dhe të tretë të epokës sonë, kur mendohet se datojnë ndërtimet e këtyre mozaikëve.

Mozaiku më interesant, në gjendje më të mirë, është ai i zbuluar në dyshemenë e  postës së re. Përmasat e tij janë goxha të mëdha: 11x18 metra, por mendohet se shtrihet dhe në dhoma të tjera të pa gërmuara ende. Është një mozaik i bukur, me motive gjeometrike rrethore, që ka në mes të emblemës një delfin që po zhytet në ujë. Në këtë mozaik ka edhe figura të tjera të bukura, siç është ai i një palloi që pi ujë. 

            Siç thamë më lart, pas shekullit të X e të XI të epokës sonë, kur u bë zhvendosja e popullatës në kodrat mbi det për mbrojtje nga të huajt,  dhe veçanërisht në kohën e pushtimit Osman, qyteti e humbi rëndësinë e tij dhe pothuajse nuk përmendet më në dokumentet historike.

Në  shekullin XIX, siç tregojnë të moshuarit, por edhe dokumentet e shkruara, Saranda vendoset përsëri në trevën e mëparshme, buzë detit e rrëzë kodrave për rreth. Në këtë kohë shërben si një port i vogël, ku vepron dhe një garnizon ushtarak turk, një doganë e disa ndërtesa.

Pikërisht gjatë kësaj kohe dhe saktësisht në vitet 1874-1876 në doganën e Sarandës, disa metra pranë buzës së Jonit,  ka punuar edhe poeti ynë kombëtar Naim Frashëri. Kushedi sa herë, kur isha mësues në Sarandë, shkonim me nxënësit  te vendi i doganës, ku njiheshim me jetën e veprat e Naimit dhe recitoheshin  vjershat e tij lirike e patriotike. Kjo godinë në vitin 1979 u kthye në muze të arsimit, ku u bë një punë e lavdërueshme e plot pasion për të pasqyruar etapat më të rëndësishme të arsimit në rrethin e Sarandës.

Nuk e di saktësisht se kur filloi të emërtohet qyteti me emrin Sarandë, emër që rrjedh nga Manastiri i 40 Shenjtorëve, (“saranda” në greqisht i thonë numrit dyzetë). Kjo mendohet të ketë ndodhur në fillimet e shekullit të kaluar. Por deri aty nga viti 1920 qyteti kishte pak ndërtesa, disa prej të cilave  u ngritën gjatë Luftës së Parë Botërore nga pushtuesit italianë. Më shumë kishte baraka punëtorësh, ndërtuar kryesisht me dërrasa. Shumica  e banorëve ishin punëtorë dhe shërbenin në port për ngarkimin e shkarkimin e anijeve tregtare, apo dhe në peshkim. Kishte dhe pak familje të pasura, që merreshin kryesisht me tregti.

Në kohën e pushtimit turk Sulltan Hamiti e shpalli Sarandën pronë private. Mbreti Zogu i Parë e mori si dhuratë nga Parlamenti i kohës dhe donte ta quante Zogaj.  Benito Musolini e pëlqeu qytetin dhe  ia vuri emrin Porto Eda, sipas emrit të vajzës së tij.

Por asnjë nga emrat nuk i rezistoi kohës. Edhe sot e kësaj dite qyteti i bukur buzë Jonit, “perla e jugut”, vazhdon e do të vazhdojë të quhet Sarandë.

1.      Mësues dhe kujdestar në Konviktin “Çamëria”

E prita me shumë dëshirë transferimin tim nga Përmeti  për në Sarandë. Theksova dhe më lart se në Përmet hodha bazat praktike të formimit tim si mësues, edhe falë ndihmës së kolektivit pedagogjik, por dhe të zellit të nxënësve e dashamirësisë së prindërve për shkollën. Por isha i martuar e larg nga familja. Më duhej  që disa herë në vit, në pushime, festa, apo për raste të veçanta, të udhëtoja në këmbë ditë e natë, edhe rrugë e pa rrugë, për të arritur në Fterrë, pranë familjes.

Saranda ishte ndryshe. E kisha më afër shtëpisë, por ishte dhe një qytet i bukur në bregdet. Me sa kisha marrë vesh, edhe kushtet e punës e të jetesës do të ishin më të mira.

Në mbarim të gushtit  të vitit 1931 u njoftova gojarisht për transferimin në Sarandë. Pas pak kohe më erdhi njoftimi zyrtar dhe fillova punë njëkohësisht edhe si mësues në klasën e parë të shkollës fillore, edhe si kujdestar i Konviktit “Çamëria”, që ishte çelur rreth tre vjet më parë. Edhe në Sarandë kishte mësues nga të Normales, me disa prej të cilëve njihesha që më parë. Por ishte dhe Xhevdet Kofina, nipi im nga Fterra, që më kishte pritur e ndihmuar në Normale.

Saranda e atyre viteve ngjante me një kantier buzë detit. Madje vetë banorët e saj e të rrethinave e emërtonin me emrin Skelë, që kishte kuptimin port detar. Se pikërisht duke qenë buzë detit Jon, ajo ishte një port  me vlerë të madhe për kohën. Kishte pak ndërtime me gurë, të shumtat qenë baraka me dërrasa. Ndër organet zyrtare mbaj mend se ishin Nënprefektura, Rrethkomanda, Rekrutimi, Bashkia, Posta, Dogana e ndonjë tjetër. Kishte dhe disa punishte të vogla, pronë e tregtarëve  vendës, pak dyqane dhe ndonjë kafene e restorant.

Numri i paktë i banorëve,  15 – 25 familje nga vitet 1916-1920, bëri që edhe shkolla e parë shqipe këtu të çelet me vonesë. Të dhënat tregojnë se ajo u çel në vitin shkollor 1919-1920, me mësues Sejfudin Tatëzatin, me një klasë me rreth 20 nxënës të moshës 7-12 vjeç. Shkolla punonte në një barakë me dy dhoma dhe në kushte të vështira për bazë materiale e mësimore. Ndërkohë, në Delvinë e Konispol, por dhe në shumë fshatra të tjera të zonës, shkollat qenë hapur disa vite më parë dhe kishin arritur përparim.

3.      Me përkushtim në detyrën e re

Ky ishte afërsisht qyteti i Sarandës  në prag të viteve ‘30, kur unë fillova aty detyrën e mësuesit.

Në bazë të qarkores Nr. 3138/1 datë 7.10.1931 të Ministrisë së Arsimit, për vitin shkollor 1931-1932 unë u emërova si mësues në shkollën fillore të Sarandës me rrogë mujore 160 Franga Ari. Këtë e dëshmon edhe shkresa origjinale.

Por le të japim fillimisht disa të dhëna të shkurtra për gjendjen e shkollës fillore të Sarandës nga çelja e saj më 1920 e deri sa fillova unë punën, më 1931, sipas dokumenteve të shkollës dhe kujtesës sime.

Në vitin shkollor 1920-1921, sikurse kemi thënë,  shkolla kishte rreth 20 nxënës dhe një fuqi mësimore, Sejfundin Tatëzatin. Në vitet 1921-22 bëhen dy klasë dhe numri i nxënësve  arrin deri në 40, shtohet dhe një mësuese, Lufto Toto. Më 1923-24 bëhen tri fuqi mësimore me katër klasë e rreth 50-60 nxënës. Mësues janë K.Mitrijorgji, Haki Tahiri dhe L.Toto. Më 1924-25 bëhen rrreth 70 nxënës në pesë klasa e tre mësues, Koço Cinxo, Haki Tahiri e Ikbale Çika. Më 1925-26 nuk ndryshon numri i nxënësve dhe i klasave. Janë përsëri tre mësues, Xhelal Berberi, Ahmet Demi e Ikbale Çika. Më 1926-27 bëhen katër fuqi mësimore, Xhelal Berberi, Sokrat Kutra, Ahmet Demi e Safet Gjata. Numri i nxënësve arrin deri në 100. Në vitin  shkollor 1927-28 shtohen dhe dy fuqi mësimore, bëhen gjashtë, Pashuk Ndokilia, Xhelal Berberi, Sokrat Kutra, Spiro Popa, Safet Gjata dhe Ahmet Demi. Numri i nxënësve arrin gjer në 150. Në vitin pasues çelet dhe Konvikti  “Çamëria” me rreth 40 konviktorë dhe numri i nxënësve në shkollë arrin rreth 200. Mbeten po të gjashtë fuqitë mësimore të vitit të kaluar, por tashmë Pashuk Ndokilia emërohet drejtor dhe Xhelal Berberi e Spiro Popa janë dhe kujdestarë konvikti. Në vitin shkollor 1929-30 punohet me pesë klasa e pesë fuqi mësimore. Personeli mësimor  përbëhet nga Hiqmet Roshi drejtor, mësues e kujdestarë konvikti Xhevdet Kofina e Xhelal Berberi dhe mësues Safet Gjata e Ahmet Demi. Në vitin shkollor 1930-31 u bënë gjashtë fuqi mësimore, sepse u shtua dhe numri i konviktorëve. Drejtor ishte Hiqmet Roshi, kujdestarë në konvikt Xhelal Berberi e Xhevdet Kofina, mësues Irfan Roshi, Safet Gjata e Qamil Izeti.

Për personelin e viteve 1931-1940, kur unë fillova punën në Sarandë, si mësues dhe kujdestar në konviktin “Çamëria”, do të shkruaj më poshtë, në kapitujt përkatës. 

Në Sarandë, në periudhën e mbretërisë së Zogut, punova si mësues  gati dhjetë vjet, që nga viti 1931 e deri në fund të vitit 1939. Mbi pesëmbëdhjetë vjet punova në Sarandë mbas Çlirimit si drejtor  në shkollë, në Shtëpinë e Fëmijës dhe zëvendës drejtor në konviktin e nxënësve të shkollës shtatëvjeçare.

Me që nuk më mungonte përgatitja shkencore e pedagogjike, punova me ndjenjë të lartë përgjegjësie për detyrën e shenjtë të mësuesit dhe edukatorit, bëra të gjitha përpjekjet që të radhitesha edhe unë ndër mësuesit e drejtorët e mirë që kishin punuar e punonin  në atë qytet, që u bë përfundimisht si vendlindja ime e dytë. Banorët e Sarandës, sa arsimdashës aq dhe mikpritës, më kanë mbështetur, më kanë ndihmuar, më janë bërë krahë të fuqishëm në gjithë veprimtarinë time arsimore.  Dua, me këtë rast, t’i falënderoj nga zemra  dhe jo vetëm për mbështetjen, por edhe për  vlerësimin që më kanë bërë herë pas here, bile edhe mbas daljes në pension.

Sado që qyteti shtohej nga viti në vit, sidomos pas çlirimit, nuk kishte asnjë banor, të moshuar apo nxënës, që unë të mos e njihja, të mos e thërrisja në emër, të mos dija  për gjendjen ekonomike, hallet e shqetësimet që kishin. Kjo më ndihmonte shumë edhe në punën e shkollës, për kujdesin për secilin fëmijë, për taktin e durimin në mësimin dhe edukimin e tij. Kurrë nuk mund të arrija ato rezultate të mira në shkollë, pa pasur ndihmën e përkrahjen e familjeve sarandjote.

E them me sinqeritet dhe me bindje se pa Sarandën, pa mbështetjen e saj të veçantë, pa njerëzit e saj fisnikë dhe nxënësit e zgjuar e të përkushtuar në mësime, unë nuk do të kisha arritur të merrja titujt e lartë “Mësues i merituar” dhe “Mësues i Popullit”. Si në kohën e mbretit Zog, si pas Çlirimit kur isha në detyrë, por edhe sot që jam në moshë të thyer, banorët e Sarandës dhe nxënësit e mi të rritur më kanë thirrur e më thërrasin Zoti Lame. Ata kanë treguar e tregojnë respektin e tyre, por dhe unë kënaqem e u shpreh mirënjohjen.

Nuk mund të lë në këto kujtime pa përmendur kolektivat e mësuesve e të drejtuesve me të cilët kam punuar në Sarandë. Në vitet 30, kur unë sapo kisha mbaruar Normalen dhe erdha në Sarandë nga Përmeti me dy vjet përvojë pune, kolektivi i shkollës dhe i konviktit m’u bë si një familje dhe një shkollë e dytë. Të gjithë drejtorët e shkollës e të Konviktit “Çamëria”, por sidomos i nderuari Sadi Pejani,  më kanë mbajtur afër, më kanë ndihmuar për të rritur aftësitë pedagogjike, më siguruan kushte pune e jetese. Po ashtu, nuk mund të harroj mësuesit e nderuar, Xhelal Berberi e Xhevdet Kofina, që ishin në moshë e me përvojë më të madhe. Shembulli i tyre dhe ndihma konkrete u bënë burim frymëzimi për mua. Po kështu, kanë ndikuar shumë në punën time dhe mësuesit Muhamet Golemi, Ahmet Demi, Qamil Izeti e të tjerë.

Të tilla, të përkushtuara, të arsimuara dhe të lidhura ngushtë me shkollën e familjet e nxënësve kanë qenë edhe kolektivat pedagogjike të periudhës së pasçlirimit. Duke qenë në detyra drejtuese, jam përpjekur që jo vetëm t’i kontrolloj, t’i  ndihmoj e këshilloj, sidomos më të rinjtë, por edhe të mësoj prej tyre. Shumë mësues gjatë kësaj periudhe kishin mbaruar shkolla të larta dhe kishin njohuri të sakta shkencore e pedagogjike. Por edhe ne, si brez më i vjetër, kishim më të madhe përvojën. Duke i bashkërenduar këto brenda kolektivit pedagogjik, unë përpiqesha që  harmonia midis brezave e mbarëvajtja në mësim e në edukim të arrinin pikën më të lartë të mundshme.

Dhe mendoj se ia kemi arritur. Shkolla në Sarandë krijoi një traditë të mirë, një traditë që është ngritur tani që po shkruaj këto radhë shumë e shumë më lart. Më bëhet zemra mal kur lexoj në gazeta, dëgjoj në radio e shikoj në televizor se shkollat e Sarandës, nxënësit e Sarandës janë ndër më të dalluarit në Shqipëri. Është edhe kjo një ndër arsyet pse unë edhe në këtë moshë kam letërkëmbime me shkolla, me mësues e nxënës të Sarandës.

Dua ta them me plot gojën se gjatë këtyre 50 e ca vjetëve, që kur shkeli për herë të parë këmba ime në Sarandë, mendjen dhe zemrën e kam aty, në atë qytet të bukur buzë Jonit të kaltër, te njerëzit e tij të mirë  që më dhanë kënaqësinë e punës dhe të jetës, te ish-nxënësit e mi të dashur që më kanë nderuar e respektuar jo vetëm në rininë e tyre, por edhe tani që janë bërë gjyshër.

Edhe pse u linda në katundin Fterrë të rrethit të Sarandës e vendlindjen nuk mund ta shkëmbej me asnjë tjetër, më vjen mirë kur më thonë dhe e pranoj si një nderim të veçantë , se unë, gjithashtu, jam edhe një qytetar i vjetër i Sarandës, se ajo u bë vendlindja ime e dytë.

*     *     *

Për ata që do t’i lexojnë këto shënime, veçanërisht banorët e sotëm të Sarandës, por sidomos brezat e ardhshëm, është mirë të dinë se në ç’kushte ka punuar shkolla fillore e qytetit nga çelja e saj më 1920 e deri mbas vitit 1940, për të bërë pastaj krahasimin me kushtet e mira të shkollave të sotme dhe ende më të mira në vitet që do të vijnë.

Kemi shkruar më lart se si e ku u çel shkolla e parë shqipe në Sarandë. Në vitin shkollor 1922-23, me shtimin e fëmijëve, të mësuesve e të klasave, shkolla u vendos në një lokal tjetër, në një barakë me themele muri, me faqe çatma dhe të mbuluar përsipër me fletë eterniti. Ndërtesa qe ngritur nga ushtria italiane aty nga viti 1916.

Ndërtesa e përdorur për lokal shkollor ndodhej sipër rrugës publike që shkon për në Limjon, përballë plazhit të ri të sotëm. Ajo u shkatërrua gjatë Luftës së Dytë Botërore dhe i mbetën vetëm themelet prej guri. Në vitet e pasçlirimit e deri tani  ai truall shërbeu si fushë volejbolli dhe si kënd lodrash. Edhe barakat e tjera sipër e anash shkollës janë shkatërruar e në vend të tyre janë ngritur ndërtesa publike.

Shkolla e vjetër e asaj kohe ka pasur 8 dhoma, 6 për mësim ( se shkolla ishte gjashtë klasëshe)  dhe  dy dhoma të vogla, njëra për zyrë e tjetra për mjete mësimore. Klasat ishin të mëdha, të përshtatshme për mësim, me dritare nga ana e detit dhe  të pajisura  me orendi e mjete mësimore. Korridoret nga ana e sipërme dhe dhomat qenë me dysheme prej dërrase dhe të ndriçuara mirë.

Oborri i shkollës ka qenë për nënë rrugën publike, aty ku është ngritur fabrika e miellit e deri  në plazhin e ri. Oborri ka qenë i rrethuar me  tel-rrjete të trashë. Në të ndodhej një kënd i thjeshtë sportiv, me paralele, tra ekuilibri, gropë kërcimi, çezmë me ujë të pijshëm etj. Në oborr kishte edhe disa drurë të lartë dekorativë.

Për oborrin e shkollës kishte përkujdesje të veçantë. Siç thamë, ai shërbente dhe si kënd sportiv, ku zhvilloheshin jo vetëm orët e fizkulturës e lodrat e ndryshme, por dhe manifestimet gjimnastikore me raste festash dhe në fund të vitit shkollor.

Edhe kopshti bujqësor i shkollës ka qenë i mirë dhe i përshtatshëm për të zhvilluar programin mësimor. Ishte i rrethuar me mure të thatë prej guri e me tel-rrjetë të trashë. Në të gjeje të mbjella lloje të ndryshme pemësh frutore, shumica ende jo në prodhim. Brenda kopshtit kishte dhe çezma me ujë, që përdoreshin kryesisht për vaditjen e të gjithë sipërfaqes së kopshtit. Në disa pjesë të kopshtit mbilleshin lloj-lloj perimesh, kryesisht për realizimin e detyrave mësimore dhe konkretizimin e lëndëve të ndryshme. Kopshti shërbente, kështu, edhe si një qendër e thjeshtë eksperimentale, ku zhvilloheshin vazhdimisht orë mësimi.

Kopshti mbahej shumë mirë nga nxënësit dhe në të punohej në çdo stinë. Me fara, vegla e përvojë ndihmonin edhe prindërit. Sipërfaqja e kopshtit ishte goxha e mjaftueshme për konditat e një qyteti si Saranda. Ai ndodhej kryesisht aty ku sot është ndërtuar stadiumi i lojërave me dorë.

Pajisja e shkollës me mjete mësimore ka qenë e mirë. Kishim harta gjeografike, tablo të ndryshme  me kafshë, bimë etj., vegla për gjeometrinë, mjete të thjeshta për lëndët që lidheshin me fizikën e kiminë  ( këto lëndë kishin emërtime të tjera, si Mësim jete, Mësim sendesh etj.).

Mësimi zhvillohej me cilësi dhe kishte arritje të lavdërueshme. Kjo ishte meritë e mësuesve të kualifikuar, e nxënësve të zgjuar e punëtorë, të bazës materiale që konkretizonte  shumicën e temave mësimore, si dhe të ndihmës së prindërve që ishin shumë të lidhur me shkollën. Të dhënat tregojnë se që nga viti 1928 e deri më 1939, për të cilat kam më shumë njohje, nxënësit e kësaj shkolle që vazhduan shkollat e mesme në qytete të tjera kanë qenë vazhdimisht të dalluar.

Shkolla fillore e Sarandës ka punuar kryesisht me sistem gjashtë klasa dhe zakonisht me një mësues për çdo klasë, me disa përjashtime, kur numri i nxënësve  ishte më i vogël dhe punohej edhe me sistemin dy klasa me një mësues. Në vitet e para është punuar me tekste e bazë materiale të pa mjaftueshme. Madje mungonin dhe tekste. Shpesh nxënësit detyroheshin të kopjonin mësimet, apo dhe të mbanin shënime me të diktuarit e mësuesit për temat e lëndëve që nuk kishte libra. Gjithçka përballohej me vullnetin e fortë të nxënësve e mësuesve.

Në klasën e parë, të dytë e të tretë lënda “Mësim jete” ishte ajo rreth së cilës zhvilloheshin shumica e mësimeve për këto tri klasa.

Klasat e katërta, të pesta e të gjashta kanë pasur programe të veçantë dhe çdo lëndë kishte emërtimin e vet. Zhvilloheshin si orë më vete këndimi, gramatika, historia, gjeografia, gjeometria, mësimi i natyrës, mësim sendesh etj. Lëndët e djathtësive zhvilloheshin si orë më vete në të gjitha klasat, si vizatimi, kënga, gjimnastika, puna e dorës etj. Edhe këtyre u jepej rëndësi e veçantë dhe përzgjidheshin më të talentuarit, që aktivizoheshin sidomos në programet kulturore e sportive.

Shkolla mirëmbahej e pajisej nga pesë për qindëshi mbi të ardhurat vjetore të Bashkisë. Këto administroheshin nga një komision që emërtohej “Komisioni shkollor”. Ky përbëhej nga kryetari i Bashkisë si kryetar komisioni, sekretari i Bashkisë si sekretar dhe me anëtarë drejtorin e shkollës, kryeplakun dhe  dy prindër arsimdashës, si në shumicën e shkollave të vendit.    Komisioni ndiqte gjithë mbarëvajtjen e punës në shkollë. Kështu, një nga detyrat e tij kryesore, veç mirëmbajtjes e plotësimit të nevojave të shkollës, ishte dhe sigurimi i detyrimit shkollor, përgatitja e festave, ndihma ndaj të vobektëve etj.

Detyrimi shkollor nuk arrihej të zbatohej plotësisht. Disa nxënës të varfër vazhdonin dy-tre klasë fillore dhe pastaj shkëputeshin dhe kryenin punë të ndryshme në ndihmë të familjes. E, megjithatë, shkolla fillore e Sarandës dallonte ndër shumë të tjera për vijimësinë e nxënësve nga klasa e parë e deri në marrjen e dëftesës së lirimit.

Disiplina, pastërtia dhe higjiena në shkollë kanë qenë shembullore. Për to tregohej kujdes i veçantë. Gjimnastika e mëngjesit bëhej çdo ditë, bëhej pastrimi i dhëmbëve në çezmat e oborrit të shkollës çdo mëngjes, bëhej, gjithashtu, çdo ditë kontrolli i pastërtisë para fillimit të mësimeve.

Nxënësve u kërkohej të mbanin veshmbathje të rregullta e të pastra, ndërsa për festa visheshin me uniforma kuq e zi.

Ditët e festave kremtoheshin me madhështi. Festa më e madhe me ceremoni të veçantë ishte ajo e 28 Nëntorit, dita e flamurit. Nxënësit, të veshur kuq e zi, parakalonin në rrugët e qytetit e grumbulloheshin para Bashkisë e Nënprefekturës , ku mbahej fjalimi i rastit për festën. Aty u ndaheshin llokume ose karamele të gjithë nxënësve. Kur mbaronte ceremonia, qytetarët shkonin për vizitë në zyrat e kryetarit të Bashkisë apo të Nënprefektit. 

1.      Jeta kulturore e sportive

Në  qytetin e Sarandës në vitet ’30  veprimtaritë kulturore, artistike e sportive kanë qenë të vakëta. Pothuajse mungonin institucionet lokale që merreshin me këto aktivitete.

Shkolla fillore e Sarandës, Konvikti “Çamëria” dhe disa intelektualë e qytetarë të thjeshtë,  nën drejtimin e mësuesve dhe me mbështetjen e nxënësve, e kanë gjallëruar mjaft jetën kulturore e sportive në Sarandë në këtë periudhë.

Aktivitete kulturore organizoheshin zakonisht me raste festash, qofshin ato lokale apo kombëtare, historike apo fetare.

I përmendur ka qenë, për shembull, grupi teatral i qytetit, i cili ka shfaqur para publikut sarandjot, por dhe në Delvinë e gjetkë, disa drama e komedi dhe ka pasur sukses. Të tilla pjesë teatrale kanë qenë: “I mjeri djalë”, “Lulja e kujtimit”, “Karl Topia”, “Besa” etj. Këto pjesë jepeshin disa herë, se pëlqeheshin dhe kërkoheshin nga populli.

Mbaj mend se në dramën “Besa” rolet kryesore në shfaqje i luanin: Vexhi Kollazi rolin e Demir Beut, Sokrat Çala rolin e Zyberit, Llaqi Mandi rolin e Fetahut, Samedin Osmani të Merushes, unë të Rexhepit e të Validesë etj.  Të gjithë aktorët ishin  nëpunës, me përjashtimin tim si mësues, por edhe drejtues i grupit. Siç shihet e mund të kuptohet, rolet e femrave i luanin meshkujt, sepse për femrat quhej si turp të luanin në pjesë teatrale. Fanatizmi në atë kohë ishte i ndjeshëm jo vetëm në zonat fshatare, por edhe në qytet. Kjo bënte që femrat të mos kenë marrë pjesë si aktore në asnjërën nga shfaqjet teatrale. Por rolit të femrës ne burrat ia kishim marrë dorën. Siç theksova më lart, edhe në Përmet unë kisha luajtur rol femre në shfaqjen që dhamë para popullit.

Në grupin teatral të qytetit merrnin pjesë dhe shumë të tjerë. Në varësi të dramave apo komedive që luheshin, zgjidheshin dhe “artistët” me aftësitë individuale për të luajtur rolet. Midis banorëve të Sarandës që më kujtohen, janë edhe Koço Papagjika, Loni Gjika, Belul Lesko,  Muharrem Kardhiqi, Haxhi Sejko etj.

Vlen të theksohet mbresa e veçantë që ka lënë në Sarandë e Delvinë shfaqja e operetës “Kriza shpik marifete”, e luajtur kryesisht nga mësues e nxënës. Pjesa qe përgatitur si tekst e me muzikë nga i mirënjohuri Neço Muka, që ndihmoi dhe për ta vënë në skenë. Ai është bërë i famshëm në gjithë vendin si autor i shumë këngëve himarjote, që kanë mbetur e do të mbeten në fondin e artë të këngëve popullore të Jugut e të mbarë Shqipërisë. Me Neçon kisha miqësi dhe na ndihmonte vazhdimisht në përgatitjen e shfaqjeve artistike të nxënësve. 

Shkolla dhe konvikti “Çamëria”, bashkërisht, i organizonin shumë mirë dhe me kujdes të veçantë aktivitetet kulturore-artistike e sportive. Ato, shumicën e rasteve, shfaqeshin para  publikut të gjerë, ku merrnin pjesë pothuajse të gjithë banorët e Sarandës.

Përmendim në mënyrë të veçantë manifestimet shkollore në  mbarim të çdo viti mësimor. Ato, zakonisht, zhvilloheshin në oborrin e shkollës, të zbukuruar me flamurë rreth e qark e me portrete të heronjve kombëtarë e të Rilindësve. Përballë, si në një tribunë, qëndronin të ulur në karrige autoritetet më të larta vendore, si dhe  mësues, anëtarë të komisionit shkollor dhe prindër të dalluar. Pastaj radhiteshin banorët e Sarandës, që e prisnin manifestimin si një ngjarje të shënuar në jetën e qytetit. Kjo dhe për arsyen se shikonin praktikisht se sa të aftë qenë fëmijët e tyre të jepnin shfaqje kaq të bukura e të demonstronin talentet në disa fusha.

Krahas shfaqjes gjimnastikore me ushtrime e lodra të përgatitura me cilësi të lartë,  interpretoheshin edhe skeçe me dy e më shumë persona nxënës, bëheshin recitime, këndoheshin këngë, hidheshin valle etj. Pra, bëhej një paraqitje e plotë se ç’kishin mësuar nxënësit gjatë një viti shkollor në disa nga lëndët e mësimit, por edhe jashtë tij.

Të gjithë nxënësit pjesëmarrës në manifestimet shkollore visheshin me uniforma të posaçme, si djemtë dhe vajzat, ndërsa ata të këngëve e valleve visheshin me kostume të bukura popullore. Nxënësit qenë shumë të përkushtuar për t’u përgatitur e për të marrë pjesë në manifestimet shkollore. Mësuesit, sipas aftësive individuale, punonin gjatë gjithë vitit për këto shfaqje. Evidentoheshin me kujdes dhe sipas talenteve ata që do të recitonin, që do të këndonin, që do të vallëzonin, që do të ushtroheshin në paralele, në kaluç, në traun e ekuilibrit, në gropën e kërcimit, në kala dibrançe e në shumë lojëra të tjera.