Fisi Xhamaj dhe fëmijëria

Sipas të dhënave gojore të trashëguara brez pas brezi, fshati ynë, Fterra, fillimisht ndahej në katër pjesë të mëdha, ose lagje, që emërtoheshin Gjoni, Lleshi, Çoku dhe Xhama. Pastaj këto lagje u ndanë në fise. Fisi Xhamaj ka qenë vëllazëri me fisin Memaj, Gëdaj dhe Avrecaj dhe kane jetuar gjithmonë në të njëjtën lagje në një harmoni të admirueshme. Këto katër  fise edhe sot e kësaj dite e quajnë veten vëllazërí të një gjaku dhe nuk mbahet mend të kenë pasur lidhje martese ndërmjet  tyre.

          Fisi ynë i Xhamajve ka qenë një nga fiset e mëdhenj  të Fterrës dhe ka luajtur rol të rëndësishëm në komunitetin fterjot, veçanërisht në Rrëzën e Ixorit, ku janë edhe trojet e të parëve tanë. Por shumica e Xhamajve emigruan në vende të huaja, kryesisht në Perandorinë Turke. Pjesa më e madhe u vendosën në Stamboll e në Izmir dhe punuan në punë të ndryshme. Sipas disa burimeve, ky emigracion ka filluar në fund të viteve 1700 dhe në fillim të viteve 1800. Falë aftësive e zgjuarsisë, shumica mbaruan shkolla, disa edhe të larta, dhe u bënë njerëz të ditur, që punuan edhe në administratën e lartë turke, apo kryen detyra të rëndësishme. Kështu,  për shembull, Xhafer Xhama, mbasi mbaroi universitetin për drejtësi, punoi si avokat, Shefqet Xhama, pasi mbaroi universitetin e veterinarisë, punoi si mjek veteriner, dy djem të Godo Xhamës kanë qenë oficerë, por të dy janë vrarë në luftë.   Deri në brezin tim, në Turqi, kryesisht në Izmir dhe në Stamboll, kanë qenë këto familje xhamaj: Taip Xhama, Vesel Xhama, Ismail Xhama, Shamet Xhama, Nevzat Xhama, Esat Xhama,  Turhan Xhama, Ahmet Xhama, Nylgjyl Xhama, Rexhep Xhama, Ali Xhama, Xhemil Xhama, Godo Xhama, Xhafer Xhama, vëllai im Rustem Xhama, vajza ime Samije Xhama dhe disa të tjerë që nuk ua di emrat. Të gjithë këta kanë lënë një numër jo të vogël pasardhës, por fatkeqësisht shumica e fëmijëve të tyre e kanë ndryshuar mbiemrin.

Siç shihet, kemi të bëjmë me një fis të tërë të një gjaku, me të njëjtën prejardhje, që po të kishin qëndruar në Fterrë, ndoshta do të ishin lagje e madhe më vete. Po kushtet ekonomike dhe dëshirat për një jetë më të mirë dhe për arsimimin e fëmijëve, i detyruan të lënë vatanin dhe të shkojnë në dhe të huaj, ku siguruan të ardhmen e tyre për breza të tërë.

Në Fterrë mbeti vetëm një familje me mbiemrin Xhama, ajo e babait tim, Rushitit.

Gjyshërit e mi kanë qenë Huso Xhama e Beqare Xhama. Këta lindën babain tim, Rushitin, që u martua me Maxharen nga fisi i Brinjajve. Nga kjo martesë patën shtatë fëmijë, Fatimenë, Rustemin, Uzeirin e Alikon (binjakë), Qerimenë, Merjon dhe mua, pra katër djem e tri vajza. Tani që po shkruaj këto radhë rrojmë vetëm unë e Qerimeja. Alikua ka vdekur në moshën 9 vjeç. Rustemi emigroi në Turqi, aty dhe u martua e vdiq, por nuk la fëmijë të tij. Në vitin 1936 erdhi e mori vajzën time Samijenë, me qëllim që ta mbante ca kohë, deri sa të kthehej në atdhe, siç e kishte dëshirën. Por vdiq e nuk u kthye më. Kështu që dhe Samijea mbeti në Stamboll, aty u martua (me Muharrem Fyrtynën, shqiptar me origjinë nga Progonati) dhe aty është ende, me një djalë. Uzeiri nga dy martesat ka lënë dy fëmijë, Nexhefen, që është martuar me Vejsel Haderin dhe kane 5 femijë e jetojnë në Shkodër dhe Lekën, që është martuar me Liri Lenën dhe ka një djalë, Leandron.

            Babai dhe nënë Maxharja qenë pa shkollë. Të tillë qenë pothuajse gjithë bashkëfshatarët, me përjashtim të ndonjërit që kishte kryer disa klasa shollë turqisht a greqisht jashtë vendit. Mbas tri motrave dhe tre vëllezërve, siç theksova dhe më lart,  linda unë, që isha dhe mbeta më i vogli i trungut familjar. Linda një ditë të veçantë, më një janar të vitit 1905. Nëna thoshte shpesh se ky djalë mbase do Zoti e na sjell mbarësi, se na erdhi në ditë të shënuar. Dhe vërtet kështu ndodhi më vonë, kur unë u shkollova e punova si mësues.

              Fëmijëria ime në fillimet e shekullit të njëzetë  ka qenë si e gjithë fterjotëve, si e shumicës së shqiptarëve. Varfëria e padija ishin të pranishme kudo.

           Gjendja ekonomike e prindërve ishte e vështirë. Hallet familjare s’kishin të mbaruar. Si tani më kujtohet kur më thoshte nëna se vuanim shumë për një okë kripë, për një shishe vajguri, për një kut pëlhurë, pa le për ilaçe e doktor! Duhej të bëje orë të tëra rrugë në këmbë apo me mushkë që të arrije në qytet për t’u vizituar.  Kur mbetej pa gjë, dhe kjo ndodhte shpesh, nëna  shkonte te gjitonët dhe merrte hua një filxhan kripë, një qindare me vajguri e gjithçka që i duhej dhe ua kthente më vonë, kur  i gjente për të blerë. Kjo ishte e zakonshme për të gjithë, se njësoj ishin të varfër dhe dhënia e marrja hua ishte bërë një rit i përditshëm. Në fshatin tonë ishte shumë e përhapur fjala e urtë: “Nuk është turp të kërkosh diçka hua, turp është për atë që ka e nuk të jep”.

              Kur sëmurej ndonjë, dhe këtë e kam provuar edhe tek vetja ime,  prindërit përdornin mjekimet popullore për ta shëruar. Më kujtohet mirë se për të lehtësuar dhimbjet e trupit, veçanërisht për ftohmat, përdorej fërkimi me vaj ulliri, hidheshin kupa, vishnin trupin me fletë arre, apo me lëkurë bagëtish të sapo therur, na jepnin çaj mali, apo me barna të tjera që rriteshin në fshat etj. Kur ndodhnin përdredhje të gjymtyrëve hidhnin jaki, për thyerje vinin gështalla e kështu me radhë.

Babai  vdiq shpejt, në vitin 1916 kur, si gjithë fshati, edhe familja jonë kishte ikur nga ndjekjet e andartëve grekë dhe ishte vendosur në ullishtat e Vlorës. Ai atje vdiq e atje mbeti. Kjo e rëndoi edhe më tepër gjendjen ekonomike të familjes. Unë isha i vogël e nuk e mbaj mend mirë, megjithatë në mendje më ka mbetur se ishte me trup të madh dhe i fuqishëm.  Nëna ime, Maxharja, jetoi deri sa lindën të tre fëmijët e mi: Samijea, Bardhyli dhe Agroni. Ajo vdiq në vitin 1937.

Më kujtohen mirë shokët e vegjëlisë në fshat. Ata ishin Arif Mita, Qerim Avreci, Muharrem Korkuti, Bastri Dauti, Sherif Dusha etj. Me ta isha pothuajse në një moshë. Shoqëroheshim edhe me Nuri Mitën e Lazo Kofinën, që ishin më të mëdhenj. Me shokët e moshës shkonim si vëllezër, se me disa qemë dhe nga e njëjta lagje, nga Rrëza e Ixorit. Të gjithë ishim të varfër. Kjo dukej dhe në veshjen tonë. Dimër e verë mbanim rroba të holla dhe  ndonjë bluzë leshi të bërë me shtiza nga nënat tona. Më shumë rrinim zbathur dhe rrallë me opinga llastiku. Ushqimi kryesor ishte buka e misrit, që e gatuanin dhe e piqnin vetë nënat tona nëpër vatra, apo në furra. Edhe kur luanim jashtë, e merrnim me vete nga një copë bukë dhe  e shoqëronim herë me pak djathë, herë me ullinj të kripur e herë  me ndonjë frutë, si arra, rrush, fiq etj.

Shkolla shqipe në fshat nuk ishte hapur ende. Kështu që ne fëmijët, krahas ndonjë ndihme të vogël që jepnim në familje, si për mbushjen ujë në burime, ruajtjen e kecërve, mbledhjen e gjetheve e barit për ndonjë dhi që kishim, pjesën më të madhe të kohës e kalonim me lodra. 

Zakonisht luanim me mjete rrethanore. Më kujtohet se më të zakonshmet kanë qenë loja kutepilë, pesagurthi, arabaja, zjarrçi etj. Bënim dhe hobé me lëkurë fiku e lofate dhe provonim kush e hidhte më larg gurin, bënim dhe kondak me dru shtogu, edhe bori me lëkurë mareje. Lodrat i organizonim me rregulla dhe zakonisht nuk grindeshim për to, aq sa na kishin zili edhe të rriturit. Kur ndodhte ndonjë prapësi në lojëra, atë e zgjidhnim bashkërisht, me mirëkuptim. Por kuptohet, më të fortët, siç qenë Nuriu e Lazua, vendosnin përfundimisht se kush dilte fitues.

Me Arifin e Qerimin shkonim si vëllezër, bashkë i bënim lodrat,  bashkë e hanim dhe ndonjë copë bukë misri apo ndonjë frutë. Edhe dërrasat për të zënë zogj i ngrinim bashkë. Kur shkonim të shikonim  se ç’kishin zënë, gëzoheshim kur shihnim ndonjë mëllenjë apo qipull, se zogëmurra e borakshë zinim vazhdimisht. Herë e ndanim gjahun barabar, herë i rripnim, i lanim dhe i piqnim në zjarrin që bënim vetë. Zakonisht, sidomos kur qe ftohtë dhe binte shi, shkonim e ndiznim zjarr në Shpellë të Xhame. Aty jo vetëm ngroheshim e thanim rrobat e lagura nga shiu,  po piqnim e hanim dhe zogjtë e kapur me dërrasa. Pastaj dilnim nga shpella  dhe mblidhnim kokrra arre të rëna nga shiu e era, sidomos te arrat e Xhame, të Meme, të Gëde, të Averece, të Korkute etj., që i kishim më afër.

Më kujtohen burrat e lagjes sonë nga Xhamajt, Brahajt, Gëdajt, Avrecajt, Memajt, Mitajt, Elezajt  që mblidheshin po thuaj çdo mbrëmje te Gurët e Xhame, por më shumë te Guri në Ixuar. Bisedonin shtruar për hallet familjare e ndodhitë e kohës. Unë shkoja shpesh e rrija pranë tyre. Më bënin përshtypje sidomos ngjarjet e kurbetit dhe ato të luftërave për liri.

Kështu kaloi kjo pjesë e fëmijërisë sime, deri sa erdhi dita e çeljes së shkollës shqipe në Fterrë.