Në Normalen e Elbasanit

Isha ende fëmijë, 12 vjeç,  kur më pajtuan çirak në kafenenë e Osman Beqos në Vlorë. Pronari ishte zemërmirë dhe i sjellshëm. Ua qante hallin njerëzve, se dhe vetë nuk kishte ndonjë pasuri, por punonte për të siguruar jetesën. Për mua i erdhi keq, se xha Rakipi që më çoi aty i kishte folur për gjendjen time ekonomike. Më mori në shtëpinë e tij dhe nuk më ndante nga fëmijët. Aty flija, aty ushqehesha, por bëja dhe ndonjë punë shtëpiake. Siç duket, iu dhimbsa, se isha i vogël, shëndetlig dhe me veshje të thjeshta.

Kafeneja e Osmanit frekuentohej zakonisht nga njerëz të varfër, se një si barakë ishte. Unë kryeja çdo punë, si në shtëpi, si në dyqan. Po më shumë çoja kafe jashtë, që porositnin  njerëz të ndryshëm, dyqanxhinjtë e tjerë, vizitorë në lulishten aty afër e në ndonjë shtëpi pranë. Punoja për ndonjë shpërblim të vogël nga ustai e me disa qindarka që më linin bakshish klientët.

Në këtë kafene vinin shpesh edhe Halim Xhelua e Avni Rustemi. I shikoja sesi bisedonin përzemërsisht edhe me hamejtë e me punëtorët. Unë u shërbeja me kujdes atyre zotërinjve të veshur bukur, se për këtë më kishte porositur dhe usta Osmani. Po dhe ata treguan interes për mua. Pyetën kush jam, nga jam dhe si qe e mundur që kisha ardhur nga një fshat i largët, kaq i ri, të punoja në Vlorë.

Më pas, kur mbaroi Lufta e Vlorës,  u afrova më shumë me Halimin e Avniun. Ata donin të më ndihmonin që të shkollohesha. Po a isha unë i zoti? Më vunë në provë, më dhanë të lexoja pjesë nga gazetat, më dhanë për të shkruar, më provuan dhe në aritmetikë. Unë i kreva me sukses detyrat që më dhanë, se veç njohurive elementare që mora në klasën e parë në fshat, vazhdova vetë të praktikohesha në lexim e shkrim gjatë gjithë kohës që më mbetej e lirë pas punës.

Dhe, si panë zellin e vullnetin tim për të mësuar, vendosën që të ndërhynin që mua të më jepej një bursë për në Normalen e Elbasanit. Një fjalë goje! Po si do të shkoja unë në Normale me një klasë shkollë? Duhej dëftesë e fillores. Po dhe sikur të kapërcehej kjo vështirësi, a mund ta përballoja unë Normalen me ato pak njohuri që kisha?...

E me gjithë atë, pas disa kohësh, dokumentet e mia për bursë qenë përfunduar. Dhe në muajin gusht të vitit 1923 më lajmërojnë se bursa doli e unë duhet të nisesha  për në Elbasan që të filloja Normalen.

Gëzimi im ishte i pa përshkruar. Po dhe vështirësitë, nga të gjitha drejtimet, ishin të mëdha. Një shans të rrallë e pata, se në Normale vazhdonte mësimet djali i motrës sime, Fatimesë, Xhevdet Kofina. Pra, e kisha një mbështetje të fuqishme jo vetëm për shoqëri, por dhe për të më ndihmuar.

Si përgatita teshat e nevojshme dhe u ndava me familjen, aty nga fundi i gushtit u nisa për në Vlorë me një karvan kuajsh. Qëndrova e u rehatova përsëri te  xha Osmani, që më priti krahëhapur. Edhe ai qe mjaft i gëzuar që mua më doli bursa. Më ndihmoi me sa mundi dhe më nisi me qiraxhinj për në Elbasan.

Sa arritëm në Elbasan, mbas rreth një jave udhëtimi herë më këmbë e herë mbi mushkë, njëri nga qiraxhinjtë më çoi te konvikti i Normales. Aty kërkova Xhevdet Kofinën. Ai erdhi menjëherë te porta e konviktit. Kur më pa mua, u çudit pa masë. E qetësova duke i thënë se kisha shkuar me bursë të studioja po në atë shkollë që ishte dhe ai. U gëzua shumë. Më shpuri menjëherë tek ekonomi i konviktit. Paraqita dokumentet dhe më pritën mirë. Mora shtresa e mbulesa, rroba për veshje dhe më caktuan dhomën ku do të flija.

Natën e parë nuk u ndava nga Xhevdeti. Fjetëm në një dhomë, me shtresa e mbulesa të sajuara dhe të shtruara në dysheme. Donim të çmalleshim. Xhevdeti kishte merak të mësonte dhe për fshatin e njerëzit e tij, se letrat me lajme ishin të rralla.

Në mëngjes u ndamë. Xhevdeti shkoi në shkollë, ndërsa unë qëndrova në konvikt, se do të lahesha, do të rregulloja teshat, krevatin, mora ca pak libra e fletore nga ekonomati etj.

Mbas dite u paraqita në drejtorinë e shkollës. Më priti vetë drejtori, Aleksandër Xhuvani. Nuk e harroj kurrë pritjen e tij të ngrohtë, me buzë në gaz! Më kërkoi t’i tregoja kush isha, nga vija dhe pastaj më bëri disa porosi, që më mbetën në mendje.

- Urime, more djalë! - më tha me një fytyrë të ëmbël. - Të mësosh mirë, të jesh shembull në shkollë e në shoqëri…Të nderosh veten, por dhe fshatin e krahinën e Kurveleshit, nga kemi këtu shumë nxënës të dalluar.

U ndava me drejtor Aleksandër Xhuvanin shumë i gëzuar.

Dhe kështu, të nesërmen,  në muajin shtator të vitit shkollor  1923 - 1924, fillova mësimet në klasën gatimore të shkollës Normale të Elbasanit. Në atë klasë qemë rreth 40 nxënës, nga qyteti i Elbasanit dhe nga të gjitha krahinat e Shqipërisë. Klasa quhej ”gatimore”, sepse të parapërgatiste për Normalen. Duhet të merrje këtë klasë paraprake, që të vazhdoje pastaj të katër klasat pasardhëse. Pra, bëheshin gjithsej pesë vite studimi.

Siç e theksova, drejtor i shkollës ishte Aleksandër Xhuvani, ndërsa si mësues, për pesë vjet që qëndrova në Normale, mbaj mend Simon Shuteriqin, Ahmet Gashin, Ismail Haxhihysenin, Andon Dedën, Veniamin Dashin, Luigj Filen, Vasil Qirjakun, Vasil Thomon, Sali Çaushin etj. Të gjithë ishin profesorë të nderuar dhe tani, edhe pse i plakur e i thinjur, nga largësia e mbi 60 vjetëve, unë i kujtoj me shumë respekt e dashuri për përkushtimin e tyre në mësimin dhe edukimin e qindra mësuesve të Shqipërisë, të Kosovës e më gjerë.

Në atë kohë tekstet shkollore dhe mjetet e mësimit ishin të pamjaftueshme. Shpesh herë mësimet diktoheshin dhe ne i shkruanim gjatë orëve të mësimit, por dhe jashtë tij. Ishte punë e vështirë. Gjithçka kapërcehej nga përgatitja shembullore e kolektivit pedagogjik , shpjegimi i qartë dhe i kuptueshëm i mësuesve, por dhe nga një vullnet i veçantë i nxënësve të Normales. Kjo u provua edhe në fund të vitit shkollor, kur të gjithë nxënësit e gatimores kaluan klasën dhe një pjesë e madhe me rezultate shumë të mira.

Sado që në klasë mësimet zhvilloheshin në rregull dhe me mësues të kualifikuar, në fillimet e vitit shkollor unë ndjeja shumë vështirësi në të kuptuarit e mësimeve. Dhe s’kishte si të ndodhte ndryshe, kur unë kisha mbaruar vetëm një klasë fillore, ndërsa të tjerët  kishin mbaruar disa klasa, ose tërësisht. Vështirësinë më të madhe e kisha në mbajtjen e shënimeve për mësimet që diktoheshin nga mësuesi. Nuk arrija të mbaja shënime të plota. Kjo bëri që të mërzitesha shumë, saqë vendosa të largohesha nga shkolla.

Gjendjen time shpirtërore dhe mendimin për largimin nga shkolla  ia tregova Xhevdetit. Ai më qortoi rëndë dhe më bindi që të heq dorë nga ai mendim i pamatur. Dhe nuk u mjaftua me kaq. Bashkë me disa shokë të tij të ngushtë filluan të më ndihmonin me radhë në kopjimin e shënimeve prej nxënësve që i kishin të rregullta, në shpjegimin e atyre temave që unë nuk i kuptoja mirë. Por, mbi të gjitha, më krijuan një mjedis të ngrohtë, më shoqëronin, më mbanin afër, nuk më linin të mërzitesha dhe unë dalëngadalë e mora veten dhe e kuptova gabimin e rëndë që do të bëja po të braktisja shkollën.

Kështu, me një vullnet të fortë dhe me besim te vetja, te ndihma e mësuesve dhe shokëve, arrita jo vetëm ta mbaroj me nota të mira klasën gatimore, por të kaloj me sukses edhe nga klasa e parë normale deri sa mora maturën  për mësues filloreje.

Dëshmi për këtë janë disa nga dëftesat e dokumentet që do të shikoni edhe në këto kujtime. Si shembull më bindës, mendoj, është dëftesa e klasës gatimore, ku në dymbëdhjetë lëndë të zhvilluara, në pesë prej tyre u vlerësova “fort mirë” (1) dhe në shtatë “mirë” (2), me sjellje “të lavdërueshme” (1) e me zell “shumë të kujdesshëm”. Ju kujtoj se nota më e mirë në atë kohë ishte njëshi.

Me sukses të plotë i përfundova dhe të katër klasat e Normales. Në të gjitha klasat  në gjysmën e lëndëve jam vlerësuar “fort mirë” e në gjysmën tjetër “mirë”, ndërsa zelli ka qenë  gjithmonë  i vlerësuar me notën 1, “shumë i kujdesshëm”.

Provimet e maturës i dhashë në qershor të vitit 1928 me një komision të gjerë mësuesish, në prani të përfaqësuesit të Ministrisë së    Arsimit, zotit A. Shala, të cilët firmosën që të gjithë në Dëftesën e Maturitetit për Shkollën Fillore , siç emërtohej dëftesa në atë kohë.

Është me interes njohjeje të theksojmë së në atë Dëftesë, midis të tjerave, shkruhej:

“Sjellja e tij morale ka qenë e lavdueshme.

Tue i marrun parasysh këto përfundime i jepet të sipërpërmendurit dëftesa e maturitetit, me të cilën dëftohet i aftë t’emnohet mësues në shkollat fillore të Shtetit”. Dhe më poshtë:

 “Z.Lame Xhama ka qenë bursist i Shtetit për pesë vjet rresht dhe asht i detyruem të shërbejë si mësues në Shkollat e Shtetit për shtatë vjet”.

Dëftesa mban datën 2 korrik 1928.

Pra, vlerësimin për t’u emëruar mësues, e kishte komisioni i provimit të maturës. Dhe elementi tjetër: duke qenë “bursist i shtetit”, që do të thotë se shpenzimet për shkollimin tim i kishte paguar shteti, unë isha i detyruar të shërbeja si mësues në shkollat e shtetit për shtatë vjet.

Pas disa vjetësh, kur isha mësues në Sarandë,  m’u desh  të rikthehesha edhe një herë në Normalen e Elbasanit, por kësaj here për të bërë stazhin e nevojshëm kualifikues, të cilin e mbarova me sukses.  Në dokumentin e shkollës shkruhet:

Z. Lame Xhama iu shtrue provimit të Stazhit në këtë shkollë. Prej datës 21.4.1933 deri më 2.5.1933, edhe e kaloi atë provim.

Zv. i Drejtorit të Shkollës  Përfaqësuesi i Ministrisë

                   Normale                        s’Arsimit

               (A.Gashi)                              (A.Shala)

                Firmat, vula  dhe pullat postare të taksës

Do shtoj dhe diçka tjetër për Normalen dhe Elbasanin.

Më kanë bërë shumë përshtypje profesorët e nderuar të Normales. Personaliteti i tyre ka qenë i pa diskutueshëm. Ne, edhe pse disi të rritur në moshë, se e filluam Normalen me vonesë, i adhuronim si perëndi. Dhe kjo ndodhte se ata qenë shumë të përgatitur, se ishin mjeshtra  në shpjegimin e mësimit, se ishin mbi të gjitha njerëz me zemër të madhe. Na donin, na respektonin, na qortonin e këshillonin me shumë takt e durim, na qanin hallin neve më të varfërve, na jepnin jo vetëm njohuri të sakta, por na edukonin dhe me një atdhedashuri të veçantë. Pastaj, nuk mund të harrohet paraqitja e tyre, të gjithë të veshur pastër e bukur, me kostume të rregullta, me kravata e kapele republike, me këpucë të reja e të lustruara për çdo ditë. Shkurt, ata ishin idhujt tanë, njerëz që ne u munduam t’u ngjajmë gjithë jetën. Madje që në Normale shumë nga nxënësit mbanin kostume e kravata, njësoj si intelektualët e kohës.

Por, mbi të gjitha,  dua të veçoj drejtorin tonë të paharruar, Aleksandër Xhuvanin. Pata fatin që më 1980 të marr pjesë në përkujtimin e 100-vjetorit të ditëlindjes së tij. Ndjeva kënaqësi të veçantë që iu bë një ceremoni madhështore, që u ngrit në piedestalin që meritonte.

Për Xhuvanin e madh edhe unë ruaj kujtimet e mia. Nuk do ta harroj kurrë atë drejtor të thjeshtë, të dashur e gojëmjaltë, që interesohej shumë për shkollën e për nxënësit. E donim dhe na donte, e nderonim dhe na nderonte. Fjalët e tij ishin tërë edukatë e mirësjellje. Nuk mbaj mend t’i kanosej ndokujt para të tjerëve, edhe kur kishte gabuar. Parimi i tij ishte ta bindte nxënësin që gabonte e jo ta vinte në fronin e akuzës. Ishte, gjithashtu, punëtor i palodhur, organizator i mirë dhe i përpiktë si orë zvicerane.

Mësimin e shpjegonte qartë, saqë e mësonim që në klasë. Na fliste me dashuri të madhe për gjuhën e bukur shqipe, për atdheun, për luftërat për liri e pavarësi, për patriotët e shquar të Rilindjes Kombëtare. Shkurt, në mendjen time ai ka mbetur njeri shembullor, mësues pasionant, drejtues i talentuar,  patriot i flaktë dhe gjuhëtar i shquar.

Por unë nuk mund të harroj kurrë as Elbasanin mikpritës, ku kalova 5 vjet të jetës sime të re në Normalen e atij qyteti.

Kanë kaluar rreth 60 vjet që nga mbarimi i maturës dhe harresa e pleqëria kanë bërë të vetën. Por mua ndër nxënësit e klasës që vazhduam deri në maturë më kujtohen: Kolë Koci, Nezamudin Remziu, Fejzo Mehmeti, Ahmet Imami, Haki Tahiri, Aleks Dani, Kristo Vide, Harun Sefa, Thanas Boçova, Andrea Ndreçolli, Aqif Domini, Avdul Kajanaku, Hajdar Biçoku, Hilmi Dakli, Skënder Sejdini, Zija Loniku, Alush Leshanaku, Llazar Bibaja, Spiro Shuteriqi, Spiro Popa, Jan Çelia, Spiro Gjerasi, Faik Haxhihyseni, Hadi Vrioni, Angjelin Leka, Adem Bedalli, Zyhdi Ballhysa etj. Mbaj mend se ndër më të dalluarit kanë qenë Kol Koci, Fejzo Mehmeti, Ahmet Imami, Hajdar Biçoku, Hilmi Dakli etj.

Shumica e nxënësve në klasën tonë ishin elbasanas. Klasa është shquar gjithmonë në sjellje, në vijim e përparim dhe, mbi të gjitha, shkonim shumë mirë me njëri-tjetrin.

Më ka mbetur në mendje dhe më ka bërë shumë përshtypje qëndrimi dhe sjellja e nxënësve elbasanas ndaj nesh, konviktorëve, që vinim nga krahinat e ndryshme të Shqipërisë. Jo vetëm që nuk na shikonin me përbuzje e përçmim, se një pjesë ishim të varfër dhe jo me veshjen e duhur, por na trajtonin si vëllezër e si shokë të ngushtë. Ndodhte shpesh që në pushimet e javës, por sidomos në festa kombëtare e fetare, apo në “ditën e ballakumeve”, të na merrnin në familjet e tyre  për drekë a për darkë, siç mbaj mend familjet e Hajdar Biçokut, Hilmi Daklit, Skënder Sejdinit, Spiro Shuteriqit etj. Dhe nuk është aspak për t’u çuditur që miqësinë e shkollës e ruajtëm për dekada të tëra dhe jo vetëm ne, por shpesh edhe fëmijët tanë. Djali im i madh , Bardhyli, nuk e harron kurrë mikpritjen që gjeti në vitet 60 kur kishte shkuar në një seminar arsimor në Elbasan dhe miku im i vjetër Hajdar Biçoku bëri çmos deri sa e mori në shtëpinë e tij , ku kaloi çaste të pa harruara.

Gjatë kohës së shkollimit në Elbasan, u anëtarësova në Shoqërinë “Bashkimi” dhe mora pjesë në gjithë veprimtaritë që zhvilloi kjo shoqëri, sidomos në Revolucionin e Qershorit të vitit 1924