Pushtimi fashist i 7 prillit,

transferimi dhe pushimi  nga puna

E kam përcjellë  me dhimbje   përjetimin e datës 7 prill të vitit 1939. Kam qenë vetë i pranishëm në Sarandë në atë ditë që quhet e “premtja e zezë”, kam parë me sytë e mi se ç’ka ndodhur në ditën e pushtimit fashist dhe në  periudhën e mëvonshme  kur u “ligjërua” qeverisja  e zaptuesve në qytet e më gjerë.

Në atë periudhë, “të mirat” e pushtimit fashist ishin të dëgjuara prej kohësh edhe në Sarandë. Konsullata italiane e ngritur prej vitesh në qytet bënte një propagandë gati të hapur se Shqipërisë shpëtimi do t’i vijë vetëm nga Italia. Për këtë nuk mungonte së ndihmuari edhe ndonjë përfaqësues i parisë, që u mbante ison, sepse kishte përfituar goxha nga përkrahja italiane, sidomos në tregti përmes marrëdhënieve të dyshimta me shtetin fqinj përtej Adriatikut.

Po le të kthehemi te 7 prilli. Atë vit unë isha ende mësues në Sarandë. Them ende, sepse ca muaj më vonë do të transferohesha në Konispol për qëndrimin tim të hapur antifashist edhe para pushtimit të vendit, por sidomos pas pushtimit.

Ishte ditë e premte. Rreth orës katër a pesë të mëngjesit limani i Sarandës u mbush me lloj - lloj anijesh luftarake, të mëdha e të vogla, plot me ushtarë dhe të ngarkuara rëndë me armatime e materiale të tjera në ndihmë të luftës. Me sa më kujtohet, ishin 17 anije që qëndronin larg bregut. Fashistët e dinin se propaganda e bërë që shqiptarët do t’i prisnin me lule, nuk ishte e vërtetë dhe ata i trembeshin shumë rezistencës me luftë nga patriotët vendës, që nuk pranonin kurrë ta këmbenin lirinë dhe vargonjtë e pushtimit me premtimet boshe për një jetë më të mirë e të begatë nën sundimin e Duçes e të Musolinit.

Që në mëngjes herët një pjesë e madhe e banorëve të qytetit, me fëmijë, gra e pleq dhe me disa nga plaçkat e ushqimet më të domosdoshme, u larguan në panik, kaluan Qafën e Gjashtës dhe shkuan e u strehuan në fshatrat fqinje.

Edhe unë, si kujdestar në Konviktin “Çamëria”, mora konviktorët dhe pak ushqime dhe u nisa bashkë me popullin  për në fshatin Vremero. Ishte e domosdoshme të mbroheshin konviktorët, që ishin djem të rinj, nxënës të fillores. Nuk e dinim se si do të zhvilloheshin ngjarjet. Dyshonim se pushtuesit do të bombardonin qytetin nga deti, sepse i kishin marrë informatat se nuk do të shkelnin dot në bregun e Sarandës  pa kërcitur pushkët.

Pa arritur mirë në fshat, u dëgjuan  gjëmime topash, vërshëllima gjylesh, kërcitje mitrolozësh e pushkësh. Italianët pushtues donin të mbillnin panik dhe që nga anijet në det i dërgonin gjylet pa adresë, që fluturonin  deri në malet e Delvinës e të Muzinës. Donin të tregonin se ishin të fortë dhe askush nuk duhet të guxonte të matej me ta.

Por gabuan. Zhurma e tyre luftarake nuk i trembi djemtë guximtarë të popullit. Në kohën që fashistët u përpoqën të zbarkonin me barka në bregun e detit, ndodhi ajo që pritej. Ishte vërtet një çetë e vogël sarandjotësh që kishte mundur të armatosej, po heroizmi dhe guximi i tyre qe i madh dhe kuptimplotë. Ata i pritën ushtarët Italianë me plumba. Lufta u ndez e ashpër. Thuhet se nga Italianët pati disa viktima. Por edhe nga tanët u plagos djaloshi nga Nivica, Mitro Dhimërtika, i cili vdiq nga plagët e rënda që mori. Po fashistët ishin mizëri dhe të armatosur deri në dhëmbë dhe kështu rezistenca e mëtejshme e luftëtarëve sarandjotë ishte e pamundur. Saranda u pushtua, si të gjitha qytetet bregdetare të Shqipërisë. Kërkesat për armë që bënë banorët e Sarandës, të Delvinës, të Konispolit, të Bregdetit dhe të fshatrave për rreth, ranë në vesh të shurdhër. U sabotua pritja me një luftë frontale e Italisë fashiste. Kështu ndodhi në Durrës, kështu ndodhi në Vlorë e Shëngjin, kështu ndodhi dhe në Sarandë.

Po ajo përpjekje me armë që u bë në Sarandë, që pati si hero të ditës Mitro Dhimërtikën, la mbresa të pashlyera te banorët në gjithë hapësirën e Jugut dhe shërbeu si një medalje patriotizmi e trimërie, që do të ndizte më vonë zjarrin e luftës së armatosur kundër pushtuesve.

Dy fjalë nderimi edhe për dëshmorin e ditëve të para, Mitro Dhimërtikën. Atë djalosh e kam njohur rastësisht, sepse  kisha miqësi me të atin, Vason, me të cilin kemi qenë të internuar në Sazan, në kohën e Luftës së Vlorës më 1920.

Mitroja ishte një djalë i zgjuar, rreth 22 vjeç. Me fytyrë të çiltër e sy flakërues, me fjalën e matur e të burrëruar për moshën, ai të bënte për vete. Qe guximtar, trim dhe e urrente fashizmin. Në biseda me të kuptova se kishte cilësi të rralla të një patrioti. Ky mendim m’u forcua edhe nga bisedat me miqtë e mi niviciotë, si Loni Gjika, Koço Papagjika etj. Pastaj, siç theksova, unë ia njihja dhe të atin. Prandaj nuk qe krejt rastësi që ai u vu në ballë të shokëve më 7 prill 1939 në pritën me armë që iu bë pushtimit fashist në Sarandë. Me të, me sa më kujtohet, kanë qenë edhe Naqe Gurma, Ibrahim Mustafai e të tjerë.

Kur forcat e rezistencës u tërhoqën nga luftimet, Italianët u bënë “të guximshëm”, u afruan me barka te bregu, vunë urat dhe zbarkuan në qytet. Moli u mbush me ushtarë, me pendë e pa pendë, me mjekra e pa mjekra, por të gjithë të armatosur rëndë. Arkat me materiale luftarake, me ushqime e çadra i shihje ngado. Tani frika e njerëzve nga lufta dhe nga ndonjë masakër e fashistëve ishte pakësuar. Kështu që u dërgua lajmi që të ktheheshin të gjithë banorët në qytet, në shtëpitë e tyre. Dhe kështu ndodhi.

Por një mbledhje urgjente, që iu kërkua banorëve të qytetit për në lulishten e Konsullatës Italiane, ngjalli përsëri frikë. E, megjithatë, aty u mblodhën një pjesë e mirë e banorëve të Sarandës. Të pranishmit shikonin njëri - tjetrin të habitur dhe pyesnin se përse i kishin mbledhur. Nuk vonoi e në krye të turmës doli një kolonel fashist. Ai nisi të na shpjegojë se ushtria fashiste nuk kishte ardhur për të pushtuar Shqipërinë, por si shpëtimtare, prandaj na porositi të rrinim të qetë në familjet e punët tona dhe se që të nesërmen jeta do të vazhdonte normalisht. Do të hapeshin zyrat e administratës, shkollat, dyqanet, kafenetë e gjithçka do të shkonte si më parë. Ju, tha koloneli, këtej e tutje do të keni më shumë zhvillim, më shumë bukë e ushqime,  më shumë siguri. Ne u kemi sjellë misër e grurë sa të doni dhe që nesër do të fillojmë t’ua shpërndajmë njerëzve që kanë nevojë. Duçia, përfundoi oficeri, e ka në zemër Shqipërinë, pra dhe Sarandën tuaj, këtë vend të bukur me klimë të admirueshme.

Pjesa më e  madhe e njerëzve e kuptuan  se koloneli po gënjente në  mes të ditës, por pati dhe disa banorë që u mashtruan. Kështu, pasi ai mbaroi fjalët, në lulishte u dëgjuan nja dy brohoritje  e urra të mbytura për Duçen “shpëtimtar”. Ushtarët italianë pjesëmarrës u gëzuan,  ndërsa banorët vendës rrinin të mërzitur e kokë ulur.

Sarandjotët, pastaj, u shpërndanë secili në shtëpitë e veta. Edhe unë u ktheva në konvikt të kujdesesha për fëmijët. Broçkullat e kolonelit më vinin ndër mendje dhe mërzitja e zemërimi më shtoheshin çast pas çasti. Me nxënësit më të rritur fillova të bisedoja hapur. Ata u interesuan për mbledhjen që u bë dhe unë u thashë të vërtetën se Italia fashiste e ka pushtuar Shqipërinë, se populli nuk e duron dot robërinë, se ato që thotë propaganda fashiste janë mashtrim, se qëllimi i vërtetë i Italisë është ta kthejë vendin tonë në një koloni për ta shfrytëzuar etj. Nga biseda me 5-6 fëmijë, që nisi në fillim, aty m’u mblodhën mbi 30 konviktorë dhe biseda u kthye në një takim të ngrohtë me pyetje e përgjigje të pafundme. Djemtë konviktorë qenë të zgjuar. Pjesa më e madhe e tyre vinin nga Çamëria, por dhe nga familje patriotësh dhe e kuptonin çdo të thotë pushtim fashist. Ishte dhe kjo ndër arsyet pse shumë prej tyre tre-katër vjet më vonë rrëmbyen armët e dolën në mal të luftonin kundër pushtimit.

Të nesërmen, më 8 prill,  nëpunësit shkuan në zyra dhe rifilluan detyrën. Kështu ndodhi me dyqanet e artizanatit, të tregtarëve, në punishtet e pakta që kishte qyteti, në kafenetë e restorantet. U duk se po rifillonte shpejt jeta normale, paçka se njerëzit zienin përbrenda për vargonjtë e pushtimit. Ishin të pafuqishëm të bënin ndonjë kundërshtim dhe të detyruar për të mbijetuar e rifilluan aty ku e kishin lënë rrjedhën jetësore.

Vetëm shkolla nuk e filloi punën normalisht.  Kur unë me disa nga mësuesit  çelëm dyert e klasave dhe prisnim nxënësit, vumë re se mungonin mjaft prej tyre. Bile mungonin dhe dy nga mësuesit. Shumë prindër ishin ende me frikën e ndonjë trazire apo dhe më keq dhe nuk i dërguan fëmijët në shkollë. Dhe kishin të drejtë. Një ditë më parë u dëgjuan gjëmime topash dhe plasi lufta në brigjet e detit, në prag të shtëpive të tyre. Na u desh ne mësuesve të ndërhynim në familje dhe të prisnim dhe dy-tre ditë gjersa edhe shkolla nisi mësimet si më parë.

Italianët, pas pushtimit, filluan të tregonin praninë në qytet, por edhe për të parë reagimin e popullit. Konsulli, së bashku me dy oficerë, me uniformë e grada, dolën shëtitje në rrugët kryesore të qytetit. Ata kishin si qëllim të përshëndesnin çdo kalimtar me nderimin fashist, për të provuar sesi do t’i përgjigjej populli këtij nderimi. Qe një provokim i hapur. Por për ta ndodhën disa të papritura. Kështu, u mor vesh që një punëtor porti, Zenel Sheme, nuk iu përgjigj nderimit fashist të konsullit me shoqëruesit. Konsulli i foli në emër, se e njihte ( ai njihte shumë sarandjotë, se kishte disa vjet si konsull). E pyeti se përse nuk ia ktheu përshëndetjen. Zeneli i tha se nuk e kishte vënë re. Konsulli kishte buzëqeshur me ironi. Po kështu nderimit fashist nuk iu përgjigj as Habil Poçi. Konsulli veproi njësoj si me Zenelin, e pyeti pse nuk nderoi dhe ai iu përgjigj se ishte shqiptar dhe i tillë do të mbetej. Bile shkoi me tej duke i thënë se ju thatë se keni ardhur si shpëtimtarë dhe jo si pushtues, pse na kërkoni të nderojmë si ju? Ngjarje të tilla pati shumë ato ditë. Ishin fare të pakët ata që nderuan konsullin si fashistët, më shumë nga padija sesa nga ndërgjegjja. Shumica e njerëzve iu shmang takimit, ndërsa një pjesë kalonin pranë tyre kokë ulur dhe bënin sikur nuk i shikonin.

Pas disa ditësh një skenë e tillë u përsërit, por kësaj radhe me një qitje më të largët. Donin të shikonin reagimin e fëmijëve. Konsulli me shoqërues ushtarakë erdhi në shkollë, takuan drejtorin dhe bashkë me të hynë dhe në klasën ku unë jepja mësim. Sa u futën te dera, konsulli përshëndeti  me nderimin fashist. Nxënësit u ngritën të gjithë në këmbë, se duhej nderuar për prezencën bashkë me drejtorin. Po asnjëri e as unë nuk iu përgjigjëm nderimit fashist.

Pastaj konsulli dhe dy ushtarakët erdhën e më takuan mua. Njiheshim prej kohësh me konsullin. Ai me siguri dinte hollësisht dhe prirjen time antifashiste. Megjithatë, më foli me përzemërsi dhe hodhi sytë nëpër muret e dhomës. Shpresonte më kot të gjente ndokund ndonjë portret të Duçes, sikurse qenë dhënë orientime gojore. Po  në klasë pa vetëm portrete të Rilindësve dhe dy harta të Shqipërisë, atë fizike dhe atë  ekonomike. Pastaj, formalisht më pyeti për vijimin e nxënësve, për mbarëvajtjen në mësime e për nevojat që kishim për bazë materiale mësimore.

Ishte një vizitë e qëllimshme për të matur pulsin e intelektualëve, por edhe të nxënësve. Pas disa minutash, përshëndetën me dorën ngritur  dhe u larguan. Si dhe më parë, nxënësit u çuan në këmbë pa ndonjë përshëndetje. Ata i kisha porositur që të mos nderonin askënd si fashistët.

Në ditët e muajt që pasuan  pushtuesit Italianë bënë shumë përpjekje për të mashtruar e për të joshur popullin e Sarandës që të përqafonte  “politikën e re” italiane ndaj vendit tonë. Arritën në ndonjë rast të bëjnë me vete edhe drejtues të administratës apo tregtarë, të regjistronin edhe disa persona në Partinë Fashiste, të joshnin dhe rininë me muzikë e veshje fashiste. Por nuk ia arritën kurrë të bëjnë me vete popullin. Urrejtja sa vinte e shtohej dhe lufta e armatosur  do të vinte si rrjedhojë jo vetëm e pushtimit, por edhe e përpjekjeve për italianizimin e vendit. Sarandjotët e vërtetë kishin përvojë në këtë drejtim, ata as me grekun nuk qenë pajtuar ndonjë herë, as me italianin nuk u pajtuan. Liria për ta ishte mbi gjithçka dhe këtë e provoi katërcipërisht lufta çlirimtare që filloi më vonë.

*   *   *

Qëndrimi im antifashist në Sarandë nuk mbeti pa pasoja. I pari ishte transferimi disa muaj pas pushtimit në Konispol.

Në shkresën zyrtare të datës 27 dhjetor 1939 të Drejtorisë së Konviktit ”Çamëria”, me Nr. Protokolli 275/1,  më njoftohej:

                                       Zotit Lame Xhama, mësues,  Këtu

Në bazë të telit Nr. 6414/60 , datë 23 dhjetor 1939 të Ministrisë së Arsimit, komunikuar me anë të Inspektoratit të Gjirokastrës me tel. Nr 600/33, datë 24 dhjetor 1939, ju njoftohet se transferohej si kryemësues në Konispol.

Të paraqiteni sa më parë në vendin e shërbimit.

                                                              Drejtori i Konviktit

                                                                    Sadi Pejani

Në këtë njoftim emërimi të bën përshtypje shpejtësia  me të cilën bëhet komunikimi nga një instancë në tjetrën. Brenda dy-tre ditësh urdhri i Ministrisë më njoftohet zyrtarisht për të lënë punën gati dhjetëvjeçare në Sarandë e për të shkuar në një zonë të largët kufitare. Aq të nxituar ishin, sa nuk pritën së paku të festoja dhe Vitin e Ri 1940, por katër ditë para tij më dorëzohet shkresa zyrtare, ku më urdhërojnë “të paraqiteni sa më parë në vendin e shërbimit”.

Kuptohet se për këtë transferim të menjëhershëm e të pa pritur kishin vendosur që nga lart, nga Ministria. Drejtori i konviktit  as që ishte pyetur dhe as që kishte dijeni për këtë prapaskenë. Me Sadi Pejanin kam pasur marrëdhënie të mira jo vetëm në punë, por edhe në shoqëri dhe ai më tha hapur se nuk kishte dëshirë që unë të ikja nga shkolla dhe Konvikti “Çamëria”, ku kisha punuar mirë dhe kisha fituar goxha përvojë për të vazhduar me sukses detyrën.

Për këtë, fill pas njoftimit gojor, i drejtova një lutje-kërkesë Dikasterit të Arsimit që të më linte në Konviktin “Çamëria”, duke paraqitur dhe arsyet. Midis të tjerash, në këtë kërkesë, të cilën e hartoi avokati, me takt e mirësjellje, shkruhet:

“Me rastin e transferimit t’em me gradim në Konispol, kam nderin t’ju parashtroj gëzimin dhe kënaqësinë t’eme për këtë gjest drejtësie që ajo...Ministri ka pasë mirësinë të çmojë meritat e mia, pa i kërkuar unë ato ( nënvizimi ynë ).

Me prunjësinë e një mësuesi të bindur, ju lutem të keni mirësinë e të merrni parasysh kërkesën t’eme për sa vijon:

I nënshkruari, me shumë mundime, jam tue përballë nevojat dhe detyrimet e shumta familjare, me pjesëtarë të shumtë e që lidhen vetëm me këtë rrogë, pikërisht për këtë arsye kam pasur gëzimin të shërbej dhe jashtë orarit të shkollës, si kujdestar dhe ekonom në Konviktin Çamëria në Porti Eda (kështu quhej Saranda, në vitet e pushtimit italian) për shumë vjet me radhë, me përfundime shumë të kënaqshme.

E çmoj tepër gjestin e asaj Ministrie dhe më vjen shumë keq që flas në dëm t’avenirit t’em, vetëm e vetëm për të përballuar nevojat e mëdha familjare, si kryetar i familjes që jam...

... Tue marrë parasysh këto, ju lutem të kini mirësinë që të më emëroni përsëri në vendin që kam pasur më parë, si mësues e kujdestar në Konviktin Çamëria në Porti Eda...

Porti Eda, 25.12.1939

                                                                          Me nderime

                                                                         Lame Xhama

Ndërsa në shkresën që i dërgohet Ministrisë së Arsimit nga drejtoria e Konviktit “Çamëria”, ku i përcillet kërkesa ime, shkruhet tekstualisht:

            “Bashkangjitur për kompetencë, kemi nderin t’ju paraqesim lutjen e ish mësuesit kujdestar të këtij konvikti, Z. Lame Xhama, me të cilën kërkon të mbetet përsëri n’atë detyrë.

Kjo drejtori vërteton me saktësi se pretendimet e lutësit janë fare të vërteta dhe shfaq mendimin e vet se mësuesi në fjalë duhet të mbetet përsëri në konvikt, mbasi është i vjetër dhe i praktikuar për shumë vjet në këtë detyrë si dhe për cilësitë e mira e të përshtatshme për t’ja arritë këtij qëllimi.

Lutemi, që lutja e tij, po të jetë e mundur, të merret parasysh”.

                                                           Drejtori i Konviktit

                                                                  Sadi Pejani

Por Dikasteri nuk mund ta pranonte kërkesën time dhe të drejtorisë, sepse motivet e transferimit tim ishin thjesht politike, siç edhe u vërtetua një vit më vonë.

Ja përgjigja e Inspektoriatit të Arsimit të Qarkut të Gjirokastrës e datës 22 janar të vitit 1940, dërguar në emër të Ministrisë së Arsimit Kryemësuesisë në Konispol:

“Njoftoni Z. Lame Xhama, se bazë shkresës Nr. 7288, dt. 17.1.40 të Ministrisë Arsimit, për nevoja shërbimi e mirërregullimi, Ministrtia e Arsimit e ka gjetë të arsyeshme gradimin e tij dhe po për këtë arsye s’mund të marri parasysh lutjen e tij”.

                                                      Zav. Ministri Arsimit

                                        Vula dhe firma e Thoma Papapanos

Arsyetimi i instancave më të larta, ndofta dhe me nxitjen e elementëve profashiste në Sarandë, që transferimi im po bëhej me “gradim”, pra më emëronin kryemësues në një qendër të rëndësishme të Jugut, banuar nga çamët dhe në kufi me Greqinë, unë e shokët e mi mësues në Sarandë e kuptonim si një pretekst për të më hequr qafe, si një mësues të  padëshirueshëm për atë regjim.

Përfundimisht, iu binda ligjit dhe rregullave në fuqi dhe u nisa menjëherë për të kryer detyrën e caktuar.

Por, siç u vërtetua më vonë, transferimi ishte masa e parë ndëshkuese. Nga fundi i vitit 1940, pikërisht në muajin tetor, për “kryemësuesin” e Konispolit, vjen ndëshkimi i dytë dhe më i rëndë.

Ashtu siç e pata menduar e parashikuar, transferimi im në Konispol ishte bërë i qëllimshëm, për qëndrimin antifashist dhe atdhetar që kisha mbajtur në veprimtarinë time arsimore e shoqërore në qytetin e Sarandës.

Në Fletoren Zyrtare të Mbretërisë Shqiptare me Nr. 184, datë 26 Nëntor 1940, me Dekretin 528 të 31 tetorit të vitit 1940, Lame Xhama gjendej në “Listën e të spastruarve” nga arsimi me numrin rendor 54.

            Për të qenë më  e qartë për lexuesit, po citojmë një pjesë nga ky Dekret:

Dekret i Mëkambësit Nr. 528

31 Tetuer 1940

Përjashtim nga shërbimi funksionarësh

dhe nëpunësish të Min.s’Arsimit

Mëkambësi i Përgjithshëm i Madhnisë së Tij

VIKTOR EMANUELIT III

Për hir të Zotit e Vullnet të Kombit

MBRET I ITALISË DHE I SHQIPNIS

PERANDOR I ETIOPISË

Kemi dekretue dhe dekretojmë:

Përjashtohen nga shërbimi funksionarët dhe nëpunsat e Ministrisë s’Arsimit e t’Instituteve të mvaruna prej saj, të treguem  në listën e bashkangjitur këtij Dekreti, vistuem me Urdhënin t’Onë prej Ministrit Sekretar Shteti për Arsimin.

Tiranë, më 31 –X- 1940

                                                 Francesco Jacomoni d.v

                                                           E.Koliqi d.v

Më poshtë vazhdon  “Lista e të spastruemvet” prej  63 vetësh. Duke lexuar qoftë dhe vetëm këtë pjesë të Dekretit, kuptohet qartë se bëhet fjalë për “përjashtimin nga shërbimi” dhe për këtë vendim ishte marrë miratimi nga  autoritet më të larta shtetërore italiane e shqiptare dhe firmosën d.v, Jakomini e Koliqi.

Pra, përfundimisht unë përjashtohem nga arsimi si i padëshirueshëm, së bashku me dhjetëra mësues të tjerë anembanë Shqipërisë. Vetë fjalët “përjashtim nga shërbimi” si titull i Dekretit dhe “spastrim” që vihej në krye të listës së shpallur në Fletoren Zyrtare që përmendëm më lart,  e tregon më se të qartë qëllimin e regjimit.