PëRsëRI në Sarandë

Në shtator të vitit 1943, me kapitullimin e Italisë fashiste, Saranda mbeti e lirë dhe forcat partizane morën në dorë qytetin. Nuk e harroj atë ditë, kur shumë nga ish-nxënësit e mi, të veshur partizanë, me armët në duar, me kapelën me yll të kuq në ballë, vërshuan me brohoritje rrugëve të qytetit të lirë. U takova dhe u përqafova me ta me mall e dashuri, siç e përshkruan në një artikull edhe ish-nxënësi im, partizani Qamil Buxheli, tashmë shkrimtar i mirënjohur.

Por Saranda, si i gjithë vendi, ra përsëri nën pushtimin e egër të nazizmit gjerman.  U desh të kalonte dhe më shumë se një vit luftë e ashpër e forcave partizane që qyteti i Sarandës të çlirohej përfundimisht më 9 tetor të vitit 1944.

Disa ditë më vonë u mblodh populli i qytetit dhe zgjodhi Këshillin Nacionalçlirimtar. Në atë mbledhje u zgjodha dhe unë anëtar e këtij këshilli si përgjegjës për mbarëvajtjen e arsimit të qytetit.

Në mbledhjen e parë që bëri, ndërmjet shumë halleve të tjera të pasluftës që duhet të zgjidheshin me urgjencë,  Këshilli mori në shqyrtim edhe  masat që duhet të merreshin për riçeljen e shkollës fillore dhe pajisjen e saj me mjetet e orenditë e nevojshme. Kjo ishte kërkesë e mbarë popullit të Sarandës, sepse gjatë luftës shkolla ose u mbyll, ose punoi me ndërprerje dhe jo me kapacitet të plotë. Edhe vetë nxënësit më pyesnin çdo ditë se kur do të çelej shkolla. Tani që pjesa më e madhe e vendi qe çliruar dhe frika e luftës ishte larguar, nxënësit prisnin me padurim që të uleshin në bankat e shollës.

Por situata për riçeljen e shkollës ishte tejet e vështirë. Lufta që zgjati disa vjet kishte lënë pasojat e veta edhe në Sarandë. Në dëmtimet e shumta që pësoi qyteti, e kishte pësuar dhe shkolla e vjetër. Ajo ishte shkatërruar plotësisht, bashkë me bazën materiale e mësimore që kishte pasur. Në këto kushte nevojitej që të gjendej një  ndërtesë tjetër për çeljen e shkollës së re, por dhe të pajisej me orendi e mjetet më të domosdoshme materiale e mësimore. Regjistrimi i nxënësve nuk paraqiste ndonjë vështirësi të madhe, sepse të gjithë ishin të etur për shkollën.

Këto detyra të ngutshme do të ndiqeshin e do të viheshin në rrugën e zgjidhjes nga një komision prej pesë vetash, që e drejtoja unë, ndërsa katër të tjerët ishin nga organizatat e ndryshme shoqërore, banorë të ndershëm që njiheshin e respektoheshin në  Sarandë. Këtë komision shkollor  e miratoi Këshilli i qytetit qysh në mbledhjen e tij të parë.

Komisioni e filloi punën me shumë vrull. Koha e pasluftës nuk priste zgjatje e stërzgjatje. Çdo detyrë duhej kryer shpejt e sa më saktë. Kështu, mbas tre ditësh, duke u endur nëpër qytet,  ia vumë syrin një lokali të përshtatshëm. Ishte një godinë e ndërtuar nga italianët gjatë pushtimit, që kishte shërbyer edhe si spital. Ndodhej mbi ish-shkollën e vjetër, krahas maternitetit dhe shtëpisë së sotme të kulturës.  Ishte jo vetëm ndërtesë e bukur për kohën, por dhe me dhoma të mjaftueshme për klasat mësimore.

Mbasi mori miratimin e organeve të pushtetit të ri për zgjedhjen e ndërtesës, komisioni  përgatiti një plan pune e preventivat e nevojshme për meremetimin  e lokalit dhe për pajisjen e tij me orendi e mjete mësimore. Të mos harrojmë se godina kishte vetëm të katër muret, madje dhe ato, dyshemetë e tavanet, si dhe dyert e dritaret kishin dëmtime nga lufta dhe nga shpërthimi aksidental i disa minave që kishin ndodhur  rastësisht në afërsi të godinës, deri dhe brenda mjediseve të saj.

Si kryetar i komisionit arsimor, ia paraqita menjëherë Këshillit të qytetit projektin dhe preventivin e meremetimit të shkollës dhe  shpenzimet që duheshin për të. Pati diskutime dhe debate, pati dhe ngurrime, por më në fund projekti ynë u miratua. U dha urdhër verbal që të fillohej nga puna për të vënë në gatishmëri lokalin e caktuar për shkollë.

U gëzova pa masë. Lajmin e mirë për shkollën shkova dhe ua njoftova shokëve të komisionit.

Po nuk doli ashtu siç u vendos në Këshillin e qytetit. Prej tij nuk u mor asnjë masë. Jo vetëm që në ditët pasuese nuk u bë asgjë, por u nxorën dhe pretekste për vonesat, se gjoja mungonin materialet dhe nuk gjendeshin marangozë e ustallarë që të kryenin punimet. Në fakt edhe bazë materiale gjendej me bollëk, por dhe punëtorë specialistë kishte në qytet.

Pas këtyre pengesave e zvarritjeve, më është dashur që të bëj përpjekje të mëdha për të çelur sa më parë shkollën, sepse jo vetëm që e kisha detyrë themelore si anëtar i Këshillit për problemet e arsimit, por isha edhe në kontakt të vazhdueshëm me prindërit e nxënësit, që prisnin me padurim të rifillonin mësimet e ndërprera nga lufta. Pastaj, unë kisha qenë mësues në Sarandë gati një dhjetëvjeçar dhe i dija mirë hallet e arsimit.

Përveç kërkesave gojore, fillova të bëj presion dhe kërkesa me shkrim në organet e qytetit dhe të rrethit, madje dhe më lart. Kur i lexoj tani ato shkresa origjinale, e kuptoj se jam treguar ca i ashpër, sepse në periudhën e pasluftës edhe mund të ndëshkohesha për akuzat që bëja “kundër pushtetit të ri”. Në një farë kuptimi, dukej sikur unë ankohesha nga pushteti i dalë nga lufta, se nuk po interesohej për shkollën, se tregohej indiferent për një çështje të tillë, që mua më dukej madhore dhe parësore.

Po e shkruaj të plotë, pa hequr asnjë fjalë, njërën nga këto shkresa, për të kuptuar më mirë problemet që ndeshëm pas luftës për riçeljen e shkollës fillore dhe meremetimin e pajisjen e plotë të saj, që mësimi të zhvillohej me të gjitha klasat e jo  me një klasë të vetme, siç u arrit para pak kohe.

Theksoj se qendra e rrethit asokohe ishte në Delvinë.

                       Këshillit Nacionalçlirimtar të rrethit

                           ( Seksionit të arsimit)

                                                                Delvinë

Ju njoftojmë se lokali i shënuar për shkollë është i përshtatshëm, por ka nevojë të meremetohet, se ka shumë mungesa si gjithë godinat e tjera, porse ka pasur mundësi të meremetohej dhe të plotësoheshin me kohë orenditë e saj, mirëpo është lënë krejt pas dore dhe nuk i është dhënë rëndësia e merituar, sado që i është bërë e qartë për këtë Këshillit Nacionalçlirimtar të qytetit.

Në këtë lokal është mbuluar vetëm një pjesë e çatisë, që i mungonte, janë ndërtuar disa dyer qesharake me material të vjetër, gjë që shihet me vizitën më të parë; janë vënë disa marangozë të ndërtojnë dritaret, por duhet kohë të ndërtohen dhe këto, pse punëtorët e materialet shpërndahen andej-këndej dhe kështu mungojnë për shkollën e Sarandës, që duhet të ishte në radhë të parë të punimeve e që shkuan dy muaj e nuk ka as dyer e as dritare etj.

Siç kuptohet, çelja e shkollës në këtë qytet dhe fillimi i mësimeve rregullisht do të bëhet nga pranvera, pse bankat dhe orenditë e tjera të dorës së parë mungojnë krejt dhe duhet një kohë e gjatë që të plotësohen, prandaj po e theksojmë me keqardhje se nuk kemi ku të punojmë për të arritur qëllimin e dëshiruar për edukimin e fëmijëve me frymën e re popullore.

Po e theksojmë se është një mëkat i madh që fëmijët e këtij qyteti të zellshëm  dhe të etur për mësim të rrinë ende rrugëve për moskujdesi dhe interesim të Këshillit Nacionalçlirimtar të këtushëm, të cilët e kanë lënë gjënë më të shenjtë pas dore dhe që lihen të bëhen punë të tjera përpara shtëpisë së popullit, ku do të grumbullohen shpresa e nesërme që do të hedhin themelet e vërteta të një demokracie popullore, për të cilën është derdhur kaq gjak dhe janë bërë kaq sakrifica, që janë njohur nga e gjithë bota liridashëse. (Nënvizimi është yni)

Duke marrë parasysh këto, ju lutem që të urdhërohen kompetentët që të plotësojnë me urgjencë nevojat më kryesore të shkollës, që të mund të fillojmë punën sa më parë, mbasi koha kalon dhe vonesa është një krim i madh. Presim mënyrë veprimi.

                                     Përgjegjësi i arsimit të qytetit

                                                     Lame Xhama

Shkresa të tilla iu dërguan organeve të pushtetit të rrethit e të qytetit, por përgjigje nuk ktheheshin. Dhe jo vetëm përgjigje, por as edhe ndonjë punë konkrete nuk bëhej për gatitjen e të gjitha mjediseve të shkollës për mësim.

U detyrova të afishoj edhe një si artikull në gazetat e murit që praktikoheshin aso kohe në Sarandë.

Ja tekstualisht disa fragmente nga ky artikull:

                         “Shkolla e Sarandës akoma në gjumë”

Me keqardhje shihet se shkolla e Sarandës, e këtij qyteti, nuk është rregulluar akoma, sado që po vjen dhe pranvera, se nuk i është dhënë rëndësia e duhur, por është lënë krejt pas dore, si një gjë pa vlerë, kurse në të vërtetë luan rolin e dorës së parë, jo vetëm për edukimin e fëmijëve, por edhe për masën e popullit...

...Ka dhe prindër e kujdestarë fëmijësh që nuk kujdesen për shkollën, sado që i shohin akoma rrugëve fëmijët e tyre, shpresën e nesërme, që do të hedhin themelet e një demokracie të vërtetë popullore...

... Është për çudi por dhe për të ardhur keq  që në këtë qytet të mos jetë çelë ende shkolla, kurse dhe në katundet e vogla e më të shkatërruara nga lufta dëgjohet zëri i shkollës, melodia e këngëve për heronjtë e lirisë, që ranë në fushën e nderit për lirinë e Atdheut e për të drejtat e humbura të popullit të shtypur.

Në këtë rast theksoj se vonesa e çeljes së shkollës është një krim për fëmijët, një turp i madh për qytetarët dhe një neglizhencë për kompetentët, pse shkolla nuk edukon vetëm fëmijët, por gjithë masën e popullit. Shkolla është çerdhja e ushqimit të mendjes, të shpirtit dhe të trupit, e sidomos shkolla e sotme që është fare ndryshe nga e kaluara. (Nënvizimi ynë).Të mos fillojë mësimi, bëhet me qëllime të caktuara. Kjo çështje duhet shikuar.

Pra, dëshirojmë që shkollës popullore t’i vihet kujdes më i madh, që të çelet sa më parë, se koha kalon, prandaj të sigurohen orenditë më të domosdoshme të saj, si banka, dërrasa të zeza etj.,  mbasi nuk pret puna dhe vonesa është një krim dhe ka konsekuenca të këqija, pse mjaft është toleruar çështja e shkollës, kurse duhet të ishte në radhë të parë të punimeve. Presim përfundime të shpejta”.

Në një shkresë tjetër që i dërgova unë, si përgjegjës për arsimin, Kryesisë së Këshillit Nacionalçlirimtar të qytetit të Sarandës, midis të tjerave shkruhej:

“... Me këtë nuk duhet të kuptojmë se kërkojmë një shkollë model ose një jetë luksi, por kërkojmë orenditë më të nevojshme për shkollën dhe ushqimet më të nevojshme për vete e për familjet...Prandaj e shohim të arsyeshme të theksojmë se është turp i madh që në këtë qytet të mbetet shkolla e pandrequr dhe arsimtarët të vuajnë me gjithë familjet e tyre...”.

Siç u provua më vonë, pengesat për rregullimin e shkollës, sorollatjet dhe shtyrja e afateve, kishin qenë të qëllimshme, të nxitura edhe nga shovinizmi grek. Ishte edhe kjo një nga arsyet që Këshilli i vjetër u rrëzua.

Zgjedhjet që u bënë përsëri për Këshillin e ri të qytetit, sollën si anëtarë dhe drejtues të tij njerëz patriotë në shërbim të popullit. Tashmë, presioni i vazhdueshëm që kisha bërë unë si i ngarkuar për arsimin dhe prindërit e nxënësve, ndikuan që puna për riçeljen e shkollës të përshpejtohej. Ndihmesë të madhe dha dhe këshilli i Qarkut, që e kisha njoftuar me disa shkresa për gjendjen e arsimit në qytet. Urdhri i tyre ishte që shkolla në Sarandë të çelej deri më 15 nëntor dhe deri më 20 nëntor të njoftoheshin për zbatimin e urdhrit.

Në bazë të atij urdhri brenda dy ditëve u grumbullua materiali i rindërtimit në shkollë, u caktuan të punonin katër marangozë të aftë dhe filloi puna menjëherë. Më 15 nëntor ishin gati për mësim dy dhoma, ndërsa të tjerat do të përfundonin deri në fund të muajit.  (Në fakt, lokali shkollor, edhe pse me mangësi të ndjeshme, u bë gati për mësim në muajin dhjetor).

         Pra, përveç  meremetimit që nuk ishte përfunduar e bazës materiale që ishte e pamjaftueshme, pengesë për fillimin e mësimeve ishte dhe mungesa e tre fuqive mësimore, sepse numri i nxënësve të regjistruar arrinte deri 130 dhe parashikohej që së shpejti të arrinte në 200.

Në këto kushte, kur edhe numri i nxënësve shtohej, por edhe presioni i prindërve ishte në rritje që të riçelej sa më parë shkolla, nuk mund të qëndronim më në pritje të mësuesve të tjerë. Pra, u bë e domosdoshme çelja fillestare e shkollës edhe me një fuqi mësimore, paçka se edhe lokali shkollor kishte ende shumë nevoja për të plotësuar.

Kështu, më 15 nëntor 1944, e çela shkollën i vetëm, në të dy dhomat që ishin më të rregullta dhe që komunikonin me një derë nga brenda. U bënë katër klasa mësimore, me 130 nxënës. Ishte diçka e jashtëzakonshme, por që duhej bërë. Edhe vetë kisha dyshime nëse mund të përballoja i vetëm 130 nxënës, nga klasa e parë në të katërtën, në dy dhoma të veçanta, por që komunikonin me njëra-tjetrën.

Sidoqoftë, qëllimit ia arritëm. Shkolla u çel, edhe pse jo në normalitet. Nxënësit nuk do të endeshin më rrugëve. Në fillim puna ishte shumë e vështirë, se dhe nxënësit shtoheshin nga dita në ditë. Po nuk kishim as tekste, as mjete mësimore, as sendet e domosdoshme, si lapsa e fletore. Vetëm disa nga nxënësit kishin të tilla, të ruajtura nga vitet e mëparshme. Por kurrsesi këto nuk mjaftonin për një punë cilësore.

M’u desh, fillimisht, të përshtat një program të thjeshtë për të katër klasat veç e veç, që nxënësve t’u jepja elementet kryesore të lëndëve, si histori, gjeografi, aritmetikë, gjuhë, lexim e bukurshkrim, mësim sendesh e natyre, këngë e fizkulturë.

Përveç lodhjes në mësim, më duhej të përballoja edhe përgatitjen e përditshme për lëndët e të katër klasave. Para dreke punoja me nxënësit, nga njëra dhomë ku qenë klasa e parë dhe e tretë,  në tjetrën ku qenë e dyta me të katërtën. U shpjegoja shkurt e thjesht ç’duhet të bënin nxënësit dhe i vija kryesisht në punë të pavarur, të cilën e kontrolloja duke kaluar bankë më bankë. Organizoja shpesh dhe mësime demonstruese: Kur nxënësit e klasës së dytë, për shembull, punonin në fletoret e detyrave qetësisht, me klasën e katërt  zhvilloja mësim të rregullt, në aq minuta sa ishte e mundur, duke shfrytëzuar gjerësisht dërrasën e zezë, herë nga unë vetë e herë duke ngritur nxënësit. Me që shumica nuk kishin libra, disa nga mësimet zhvilloheshin edhe me të diktuar, sidomos në klasat e larta, që ata të kishin mundësi të shkruanin çështjet më kyçe të mësimit, veçanërisht në  histori, gjeografi, dituri natyre etj.

Ndodheshim në prag të 28 Nëntorit, ndaj i kushtova një kujdes të veçantë përgatitjes së nxënësve për të organizuar një festë sa më të mirë. Ishin ditë të vrullshme revolucionare, Saranda ishte çliruar,  lajmet njoftonin se Ushtria Nacionalçlirimtare çliroi Tiranën dhe po marshonte në Veri për çlirimin e gjithë Shqipërisë.

Për festën e Pavarësisë, me që po afrohej dhe çlirimi nga pushtuesit nazi-fashistë, harxhuam shumë orë të mësimit dhe jashtë tij. I ushtrova nxënësit për parakalim. U përgatitën disa ushtrime  të thjeshta gjimnastikore, këngë patriotike e partizane, u përgatit skeçi “Pionieri në burg për liri”, dialogë e monologë,   disa  recitime me vjersha nga të Rilindësve dhe për heronjtë e luftës së re, një valle me djem e vajza, etj.

Manifestimi fizkulturor e veprimtaritë kulturore e artistike u zhvilluan para popullit dhe lanë përshtypje shumë të mirë, sepse gjatë viteve të luftës qenë ndërprerë tërësisht.

Puna si mësues me 130 nxënës njëherësh, ishte mjaft e vështirë për mua, por edhe me pak përfitim nga nxënësit. Për rreth një muaj e gjysmë, 15 nëntor gjer më 30 dhjetor të vitit 1944, mua m’u desh të bëja një eksperiment dhe sakrificë, që nuk e kisha menduar kurrë. Por le të pohojmë se veç pasionit për detyrën e mësuesit, ishte dhe vetë situata e kohës fill pas çlirimit që na frymëzonte të bënim të pamundurën, sepse besonim në jetën e re demokratike, kishim luftuar, punuar e ndihmuar me sa mundëm që të vinte dita e lirisë.

Në fund të muajit dhjetor të vitit 1944 u dërguan nga Qarku i Gjirokastrës edhe tre fuqi mësimore, që nevojiteshin për zhvillimin normal të mësimit. Qenë mësues me përvojë dhe kështu puna mësimore dhe edukative në shkollë do të normalizohej.

            Menjëherë bëmë mbledhjen e personelit, ndamë klasat dhe u zotuam  ta zhvillonim mësimin  në nivel sa më të lartë metodik, të mbanim lidhje të ngushta me pushtetin dhe organizatat e masave, të lidheshim me prindërit e të kërkonim ndihmën e tyre për mbarëvajtjen e punës në shkollë, etj. Në të njëjtën kohë,  na u desh të bënim më shumë përpjekje për meremetimet që nuk qenë bërë ende, për pajisjen e shkollës me bazë materiale dhe për sigurimin e teksteve e mjeteve shkollore të nxënësve.

Dhe kështu, në fillim të janarit të vitit 1945, shkolla fillore e Sarandës mund të themi se e filloi  më në rregull mësimin  me katër dhoma mësimi, katër mësues e mbi 130 nxënës.

Kjo, pra, qe shkurtimisht historia e vështirësive që u hasën në riçeljen  e shkollës fillore të Sarandës fill pas çlirimit të qytetit.

Por nevojat për meremetimin e shkollës dhe pajisjen e saj me bazë materiale mësimore kanë vijuar edhe për disa vite me radhë. Të mos harrohet se pas luftës i gjithë vendi ishte i shkatërruar dhe kushtet për mbarëvajtjen e mësimeve në shkollë nuk mund të plotësoheshin menjëherë.

Ndihmesë në këtë kohë dha dhe Komisioni i ri Shkollor, i miratuar  më 24 janar 1945 me Vendimin Nr.2 të  Kryesisë së Këshillit N.Çl. të N/Prefekturës të Sarandës, që e ruaj në origjinal.

Kështu, në një shkresë që i dërgon  ky komision që në ditën e parë të zgjedhjes së tij Bankës së Vlorës, ku gjendeshin fondet tona, shkruhet tekstualisht:

        Vdekje Fashizmit                         Liri Popullit   

  Komisioni Shkolluer                     Sarandë, më 24.1.1945

          Sarandë

            Nr.1  P.

                                                             Bankës

                                                                                   Vlorë

“ Të nënshkruarit pjesëtarët e Komisionit Shkolluer të këtij qyteti : Lame Xhama, kryetar, Lolo Miho, Niko Papanikolau dhe Mihal Llambro anëtarë, në mbledhjen tonë të sotme vendosëm përdorimin pjesërisht të depozitës, që ishte vendosë në Bankën Kombëtare të këtushme, tash pranë degës Vlorë, në favor të Komisionit Shkolluer për ndreqjen e godinës të shkollës fillore, që është e shkatërruar krejt.

Për sa më lart delegojmë të quajturin Themistokli Mihon, tregtar në këtë qytet, për të tërheqë nga Banka e sipërme kundrejt një dëftese shumën prej Fr.Shq. 30.000 ( tridhjetëmijë)

  Anëtarë                                      Kryetari i Komisionit    

  ( Firmat )                                         Lame Xhama

                                                               ( Firma )

Po jo vetëm në fillim të vitit 1945, kur sa po kishte nisur mësimi disi më normalisht, por edhe në vitin 1946, si drejtor i shkollës, kam bërë shumë përpjekje edhe në Qark, në Gjirokastër e madje deri në Ministri, që të na akordoheshin fonde për  ta sjellë godinën e shkollës në gjendje sa më normale për zhvillimin e veprimtarisë mësimore dhe edukative.

Njëkohësisht, kërkesat tona të vijueshme qenë edhe për çeljen e klasës së pestë në Sarandë, sepse shkolla ishte e mangët, ende me katër klasë. Ishte e domosdoshme çelja e klasës së pestë, sepse krijonte mundësinë për hapjen e shkollës  shtatëvjeçare në qytet, (në atë kohë emërtohej “shkolla unike”) çka do të ishte një fitore e madhe për  banorët. Kur e hapëm klasën e pestë, rruga për shkollën unike ishte e çelur.

Përpjekjejt e mia, të komisionit arsimor, por dhe të prindërve e të autoriteteve të qytetit e të rrethit nuk rreshtën për asnjë çast. Madje unë shfrytëzova edhe njohjen personale me  Thoma Papapanon, që aso kohe punonte në Ministrinë e Arsimit. Për ta pasur sa më të qartë e të saktë  çka thashë më lart, po riprodhoj të plotë letrën e Papapanos që më dërgoi mua personalisht, veç shkresave zyrtare që venin e vinin:

                                                       Tiranë, 9.III.1946

I dashur Lame,

Puna e 43.009 fr. të shkollës po merr fund. Këto do t’i dërgohen Sarandës. Do të vijë shkresa që do të caktojë kujt do t’i dorëzohen dhe mënyra e përdorimit dhe kjo do të caktohet nga ana e Ministrisë së Arsimit. Besoj që këto formalitete do të marrin fund shpejt.

Kam folur përsëri për çeljen e një shkolle unike në Sarandë dhe më kanë siguruar se kjo do të çelet mjaft që të ketë klasa e parë 30 nxënës të paktën. Mund të çelet dhe klasa e dytë e shkollës unike, mjaft që të ketë nxënës. Ja, pra, që mbetet tek ju puna. Nuk e di sa e mbarojnë në fund të këtij viti klasën e pestë; nuk e di në ka aty në Sarandë djem e vajza që kanë mbaruar klasën e pestë dhe dëshirojnë të ndjekin dhe shkollën unike. Pastaj do të ketë nga Nivicë-bubari, nga Shën-Vasia, nga Lukova, nga Piqerrasi, nga Borshi. Një lutje e prindërve që kanë djem e vajza, që kanë mbaruar të pestën e fillores dhe një listë e këtyre e vërtetuar nga Seksioni i Arsimit, jam i mendimit që do të mjaftojnë për Ministrin e Arsimit. Po të mos harrojmë që duhet të sigurohet lokali dhe orenditë e nevojshme. Të holla tash keni dhe mbetet vetëm interesimi juaj si mësues dhe i prindërve. Besoj të bëni ç’është e mundur  sa jam dhe unë këtu.

Shumë të fala ty, Hasanit dhe gjithë miqve. Nikos të fala të veçanta.

                                                                   Juaji ( Firma )

Fryma miqësore e dashamirëse e kësaj letre të Papapanos, e njërit nga personalitetet më të shquara të arsimit shqiptar, që tashmë mban titullin e nderuar “Mësues i Popullit”, shpjegimet e sakta dhe udhëzimet e plota që na jepte, sidomos për çeljen e shkollës unike, na ngrohën zemrën, ndihmuan të përshpejtonim punën tonë, të mbështeteshim më fort te prindërit e qytetit, por edhe  në fshatrat e Bregdetit, nga mund të siguronim një kontingjent nxënësish që kishin mbaruar klasën e pestë. Po ju kujtoj se shkollat e Bregdetit në këtë kohë vareshin nga arsimi i qytetit të Sarandës, krahas atij të rrethit.

Mbas meremetimeve e shtesave me dhoma mësimi që iu bë lokalit shkollor, u arrit më në fund të realizohet dëshira e madhe e popullit të Sarandës. Në vitin shkollor 1947-48 u çel përfundimisht shkolla unike në Sarandë, së pari me një klasë mbi filloren.

Klasa e parë unike kishte fillimisht 36 nxënës. Një pjesë e mirë e tyre erdhën nga fshatrat për rreth, sidomos nga Borshi, Piqerasi, Sasaj, Lukova, Shën-Vasili e Nivica, si dhe nga Rrëzoma etj. Prej tyre tani më kujtohen Ahmet Duka, Qëndrim Noga, Vedat Shehu, Etem Lani, Islam Bashari, Petro Memi, Andon Baxherri, etj. Në klasën e parë unike ishte dhe im bir, Agroni, i cili jetonte bashkë me mua në Sarandë, me qënë se familjen, për mungesë të kushteve të banimit, akoma nuk e kisha marrë.

Në këtë periudhë nga kolektivi i mësuesve iu kushtua kujdes i veçantë rritjes cilësore të punës mësimore-edukative në shkollën unike. Ministria e Arsimit kishte përmirësuar programet e tekstet, shtoi mjetet mësimore, rriti numrin e arsimtarëve etj. Në këto kushte puna jonë vijoi të jepte fryte më të mira. Dhe, pas tre vjetësh, në vitin shkollor 1949-50, 25 nxënësit e parë morën Dëftesën e Lirimit. Ky numër erdhi duke u rritur nga viti në vit.

Le të japim një pasqyrë të shkurtër për numrin e nxënësve dhe emrat e mësuesve që nga riçelja e shkollës pas Çlirimit e deri në vitin shkollor 1950-51, sipas shënimeve të mia e kujtesës që kam.

Në vitet shkollore nga 1939-44 shkolla fillore, së bashku me konviktin “Çamëria” para se të mbyllej, ka punuar me 3-6 fuqi mësimore, me 160-280 nxënës, nga që mësimet janë zhvilluar jo në vijimësi, deri në ndërprerje të gjatë për shkak të luftës. Drejtor ka qenë Sadi Pejani, mësues Muhamet Golemi, Xhemile Golemi, Xhelal Berberi, Evjeni Partali e ndonjë tjetër që s’më kujtohet.

Fill pas Çlirimit, në vitin shkollor 1944-45, ka pasur rreth 130 nxënës, katër klasa, fillimisht me një mësues e më pas me katër fuqi mësimore. Drejtor ishta unë dhe mësues Vangjel Kaso, Neshet Jupi e Hasan Spahiu.

Në vitin shkollor 1945-46 numri i nxënësve arrin në rreth 150, me katër fuqi mësimore e katër klasa. Më 1 tetor 1946, me telegramin Nr. 4023/1, dërguar nga përgjegjësi i Seksionit të Arsimit të Qarkut të Gjirokastrës, Sami Murati, njoftohem se Ministria e Arsimit dekreton qenien time si Drejtor Didaktik në shkollën e Sarandës, ndërsa mësues qenë Ron Bogdo, Hamide Hasho, Evjeni Partali e Stefan Verli.

Në vitet shkollore 1948-51 shkolla arrin deri në 420 nxënës me shtatë klasa, pra plotësohet shkolla unike dhe nxënësit e parë marrin dëftesën e lirimit. Shtohet, gjithashtu, personeli mësimor e disa klasa bëhen me paralele. Me përjashtim të një viti që shkova drejtor në shkollën e Kuçit të Kurveleshit,  drejtor në Uniken e Sarandës kam qenë unë. Ndër mësuesit që erdhën të rinj në këto vite, përmendim: Tefta Aliaj, Ylli Rusi, Nestor Nepravishta, Skënder Sejdini, Burbuqe Sejdini, Dhanai Bala, Meliha Murati, Afroviti Koça, Vilson Todhri, Miço Marga, Agim Musta, Aleksandra Zaho, Kajo Asllani, Vango Lezo e ndofta dhe ndonjë tjetër që nuk e mbaj mend.