Lufta e Vlorës dhe internimi

            Në maj 1920 në Fterrë u formua çeta me vullnetarë që do të merrte pjesë në Luftën e Vlorës. Anëtar i kësaj çete kam qenë edhe unë, rreth moshës 16 vjeç, më i vogli i çetës. Unë kisha ardhur nga Vlora në Fterrë në muajin mars të atij viti, se flitej që do të bëhej një luftë e madhe.

Për formimin e çetës erdhi një i deleguar nga Komiteti për Luftën e Vlorës, emrin e të cilit nuk e mbaj mend. Të gjithë burrat dhe djemtë e fshatit u mblodhën në qafë të xhamisë, sapo ra bobla  (guaskë e madhe deti në formë kërmilli, që përdorej si bori)  në një mënyrë të veçantë. Atje ishte edhe i deleguari, i cili foli për qëllimin e krijimit të çetës së fshatit, për të luftuar italianët që kishin pushtuar Vlorën. Në çetë u regjistruan 25 veta. Pas regjistrimit, anëtarët e çetës shkuan mënjanë tek suvaja e xhamisë dhe zgjodhën kryetarin e çetës, Xhafer Shehun, nënkryetar Ismail Bezhanin dhe sekretar Tahsin Elezin. Çeta caktoi dhe datën kur do të bëhej nisja për në Beun, ku do të grumbulloheshin çetat e fshatrave. Gjithë pjesëmarrësit u porositën të ishin të gatshëm, të visheshin mirë e të kishin edhe për një ditë ushqim me vete.

Me sa mbaj mend, në çetën që mori pjesë në Luftën e Vlorës të vitit 1920, kanë qenë: Xhafer Shehu komandant, Ismail Bezhani zv/komandant, Tahsin Elezi sekretar, dhe luftëtarët Asllan Brinja, Mato Dusha, Ago Dusha, Mustafa Mehmeti, Shaqo Mita, Esheref Mita, Nuri Mita, Xhevdet Braho, Huso Zhupa, Xhevdet Kofina, Xhafer Mato, Adem Lona, Murat Dhuli, Ismail Haxhi, Murat Malo, Hamdi Mita, dhe unë, (kanë qenë edhe të tjerë, po nuk i mbaj mend).

Pas ca ditësh ra përsëri bobla e fshatit, por kësaj here në formë alarmi. Anëtarët e çetës, të përcjellë edhe nga njerëzit e tyre, u mblodhën në Qafë të Lleshe, të armatosur, të veshur e të mbathur mirë. Para nisjes, Mato Dusha hodhi një valle me disa luftëtarë. Vargjet e këngës i ngriti vet aty për aty. Nga këto vargje më kanë mbetur në mendje vetëm këto: “Shokë në luftë do shkojmë,/ me Italinë do luftojmë,/ që kanë ardhë të na zaptojnë,/ po ne do t’i shpartallojmë,/ nga vendi do  t’i qërojmë,/ se robëri nuk durojmë”. Pas valles filluan përqafimet. Me një pjesë të atyre që kishin ardhë për të na përcjellë u ndamë që aty e një pjesë tjetër na shoqëroi deri në Pirg. Edhe nëna ime erdhi deri në Pirg, se kishte merak për mua, me qenë se isha edhe më i vogli. Drekën e bëmë në Buronja të Kuçit dhe darkën në Beun.

Në Beun mua më bënë shumë përshtypje gjithë ata burra të veshur, të mbathur e të armatosur. Të qeshur e të gëzuar, përqafonin e bisedonin me njëri-tjetrin, grupe - grupe, këndonin e hidhnin valle sikur shkonin në dasmë e jo në luftë. Unë rrija i ndrojtur, se më dukej vetja si mizë para atyre burrave trima, disa prej të cilëve me mjekër e mustaqe të dredhura. Aty këtu kishte edhe ndonjë të ri të moshës time, por unë nuk njihja njeri dhe rrija pranë fterjotëve, të cilët më kishin kujdes e nuk donin të më humbitnin nga sytë.

Natën vonë, bashkë me luftëtarët e fshatrave të tjera, u nisëm e shkuam të zinim pozicionet që na ishin caktuar. Por  nga që isha i vogël e rrugëtuam nëpër errësirë, nuk e mbaj mend vendin se ku qëndruam.

Para se të niste sulmi i përgjithshëm për çlirimin e Vlorës, komandanti i çetës bashkë me zëvendësin dhe sekretarin më thirrën dhe më thanë se duhet të shkoja në qytet. Detyra ime qe  të  mblidhja informacione mbi vendqëndrimet dhe lëvizjen e italianëve. Më caktuan mua jo vetëm se isha i vogël e nuk lija dyshime, por edhe se Vlorën e njihja, se kisha disa kohë që punoja atje në një kafene. Mbasi mora udhëzime se çfarë duhet të bëja, u nisa me një trastë krahaqafë,  me pak bukë misri me djathë e një qepë. Në Kotë më kapi një patrullë italiane dhe më çoi në komandë, më kontrolluan e më bënë shumë pyetje. Ndoshta dyshuan. Një shofer shqiptar që u ndodh atje, kur pa gjendjen time gati të mjerueshme, iu lut komandantit dhe më liruan. Ai, shoferi, më mori me makinë e më çoi deri mbi Vlorë, se për atje e kishte rrugën. Zbrita nga makina dhe u nisa për në qytet. Sa hyra në një rrugë kryesore, më kapi një patrullë tjetër, më kontrolloi, më pyeti dhe më liroi.

Në Vlorë shkova tek dyqani i xha Rakipit, (Rakip Gëdos). E takova  dhe i thashë të më ndihmonte për detyrat që më kishin ngarkuar në çetë. Aty mora vesh se disa nga fshatarët tanë i kishin marrë robër dhe i kishin internuar në Sazan. U frikësova dhe nuk dija ku të shkoja. Në qytet kishte vetëm ushtarë italianë. Shumë rrallë shikoje njeri tjetër. U nisa për nga ullishtat, që pastaj të shkoja në Drashovicë. Rrugës më kapi përsëri patrulla. Ishte bërë vendi pëllëmbë e patrullë. Mbasi më kontrolluan e më pyetën, më shpunë në polici, ku gjeta një turmë të madhe njerëzish. Ishin mbi 50 veta. Kur pashë gjithë ata burra, mora kurajë. Po atë ditë në drekë, na nxorën të gjithëve jashtë të shoqëruar me policë e na shpunë në skelë. Aty na hipën në benzinata, na zbritën poshtë në hambarë dhe na çuan në Sazan. Pra, na internuan.

Kur zbritëm në ishull, u ndodha midis qindra  vetëve. Me sa mora vesh më vonë, ishin rreth 1500 të internuar. Atje kishte kushte jashtëzakonisht të vështira. Asnjëherë nuk u ngopëm as me bukë e as me ujë. Unë isha edhe i vogël, edhe i dobët, por s’kisha se çfarë të bëja. U gëzova kur në Sazan, midis të internuarve gjeta edhe disa burra fterjotë. Prej tyre mbaj mend Hasan Mitën, Mehmet Çallon, Neshat Brinjën, Belul Brinjën e  Lazo Kofinën. Ata patën shumë kujdes për mua për gjithë kohën që na mbajtën atje. Në Sazan jam njohur për herë të parë rastësisht edhe me Jani Mingën, një patriot e mësues të shquar, me të cilin më vonë do të lidhja miqësi.

Mbas luftës së madhe që u bë në Vlorë, ku u dallua dhe çeta e Fterrës, italianët u mundën keq. Në Sazan erdhi menjëherë lajmi i fitores dhe ne u gëzuam, sepse, veç të tjerash, ishte vendosur që të bëhej edhe këmbimi i robërve. Kështu, brenda 24 orëve ne na çuan në Vlorë dhe na liruan. Ishin çaste të jashtëzakonshme, sepse asnjëherë nuk kishim menduar se mund të shpëtonim gjallë. Në Vlorë u bë një ceremoni madhështore me rastin e fitores.

Unë shkova dhe fillova punë sërish tek  kafeneja e xha Osmanit. Paskëtaj, për mua do të ndizej një dritë jeshile, që do të më ndryshonte fillin e jetës.