Një vit në Gjirokastër

Si përfundova pushimet verore të vitit 1946, më erdhi emërimi  për transferim në Gjirokastër, që në atë kohë ishte qendra e qarkut.

               Me urdhër të Ministrisë së Arsimit, isha emëruar inspektor arsimi për qarkun e Gjirokastrës. Detyrën e fillova më 1 shtator të atij viti. Krahas kësaj detyre, jepja si lëndë kryesore dhe mësimin e gjuhës shqipe e të leximit në shkollën Unike ( klasa V-VII), në të njëjtën ndërtesë me Gjimnazin “Asim Zeneli”, i cili  në atë kohë ishte një shkollë mikste, e bashkuar dhe me pedagogjiken.

Me që ndjehej e nevojshme dhe plotësonte dhe kushtet e mia, më caktuan njëkohësisht edhe kujdestar në konvikt.

Në Gjirokastër punova pak kohë, nga 1 shtatori  i vitit 1946 deri në 31 gusht të vitit 1947. Pra, plot një vit shkollor. E, megjithatë, në mendjen time kanë mbetur shumë kujtime.

Nuk do të zgjatem për punën si inspektor qarku. Në fakt, shkova disa herë për ndihmë e kontroll në rrethet e Përmeti, të Tepelenës e të Delvinës, veçanërisht në shkollat e fshatit, ku kishe ende dobësi e të meta. Ishin vitet e para të çlirimit dhe lokalet shkollore qenë me mangësi të bazës materiale e mësimore. Po dhe shumë nga mësuesit qenë pa arsimin përkatës. Kontrolli dhe ndihma jonë në atë kohë, si qark që ishim, synonte të zgjidhte me pushtetin lokal dhe prindërit e nxënësve problemet më të ngutshme të lokaleve shkollore e të bazës materiale mësimore. Por, gjithashtu, ndihmonim që mësuesit të njiheshin më mirë me programet e tekstet, me udhëzimet e dikasterit të arsimit të qendrës dhe të qarkut dhe, natyrisht, për t’i ndihmuar të zhvillonin mësimin me metoda sa më pedagogjike.

Detyra ime themelore në Gjirokastër, në fakt, u përqendrua në dhënin e mësimit të gjuhës e të letërsisë shqipe në shkollë dhe, njëkohësisht, në punën si kujdestar konvikti.

Shkolla e mesme  “Asim Zeneli” e Gjirokastrës ishte ndër më të shquarat e vendit tonë për traditat arsimore e patriotike. E themeluar që në nëntor të vitit 1923, ndër të parat e arsimit të mesëm të përgjithshëm në Shqipëri, ajo pati një rrugë të gjatë e të lavdishme gjatë gjithë jetës së saj.

Në vitin 1947, kur mua më ra fati të punoja pak kohë në këtë shkollë, ajo sapo kishte hedhur hapat e parë të jetës pas çlirimit. Gjimnazi i Gjirokastrës kishte qenë në pararojë të frontit kundër pushtuesve nazi-fashistë. Qindra ish-nxënës të kësaj shkolle dhe me dhjetëra djem e vajza që vazhdonin ende mësimet, lanë librat dhe dolën malit për liri. Në fushën e nderit ranë si yje të pashuar 45 prej tyre, disa prej të cilëve u shpallën dhe Heronj të Popullit, si Muzafer Asqeriu, Themo Vasi, Ali Demi, Nuri Luçi etj.

Unë krenohesha që dy nga dëshmorët e kësaj shkolle qenë bashkëfshatarët e mi fterjotë, Hiqmet Dusha, mik i ngushtë sidomos gjatë luftës, dhe Turhan Mato. Hiqmeti figuronte në amzën e shkollës me Nr.312, ndërsa Truhani me Nr. 700.

Po unë krenohesha dhe për një arsye tjetër. Në bankat e kësaj shkolle, si konviktorë e me bursë shteti, sapo kishin ardhur për të vazhduar mësimet disa nga djemtë e Fterrës. Fshati ynë ishte i shquar në gjithë krahinën e Labërisë si arsimdashës. Dhe ja, tani në këtë shkollë  mësonin e përparonin mirë djemtë fteriotë: Rakip Korkuti, Zeko Braho, Besim Elezi, Jakup Mato, Abedin Mërkuri  dhe djali im, Bardhyli, që kur mbaroi pedagogjiken me rezultate të shkëlqyera, në vitin 1953, u emërua “profesor” po në këtë shkollë.

Nuk mund të lë pa përmendur një fakt disi të veçantë. Siç theksova, ishin vitet e para të Çlirimit. Në klasat më të larta të shkollës ishin kthyer shumica e atyre që kishin ndërprerë mësimet për arsye të luftës, madje dhe disa nga ata që kishin marrë pjesë me armë në dorë kundër pushtuesve, apo që punuan në ilegalitet në përkrahje të Lëvizjes Nacionalçlirimtare. Këta nxënës të rritur, të pjekur para kohe, i jepnin tonin organizatës së rinisë dhe gjithë punës revolucionare e me frymë të re që bëhej në shkollë. Të më falin që për shkak të harresës e të moshës nuk i kujtoj dot të gjithë, prandaj dhe nuk po përmend emrat e tyre.

Me ta kam pasur marrëdhënie miqësore e shoqërore dhe jo vetëm për shkak të moshës e pjekurisë që kishin, por i vlerësoja e më vlerësonin edhe si pjesëmarrës në Lëvizjen Nacionalçlirimtare. Shpesh, në shkollë apo në konvikt, këshilloheshim me njëri-tjetrin për problemet e mësimit, të edukimit e të veprimtarive jashtë shkollore. Disa prej tyre i kam takuar edhe vite e vite më vonë, kur kishin mbaruar shkolla të larta brenda e jashtë vendit dhe punonin si kuadro të rëndësishme në sektorë të ndryshëm të ekonomisë e të kulturës.

Koha  e artë e atyre viteve të Shqipërisë së çliruar, vrulli revolucionar për të kaluar vështirësitë dhe etja e madhe e vullnetfortë për dije e kulturë, por dhe episodet shoqërore, herë gazmore e herë komike, na sillnin në kujtesë ngjarje që kishin lënë gjurmë në jetën e secilit. Mbaj mend se si njëri nga ish-konviktorët e rritur më rikujtoi para pak kohësh një histori disi komike, që bëri bujë atëherë në Gjirokastër. Po e tregoj shkurt.

Kur vdiste ndonjë njeri në qytet, nga që nuk kishte mënyrë tjetër lajmërimi, dilte një hoxhë në minaren e xhamisë te Bahçja e Teqesë dhe jepte lajmin e  vdekjes, pak a shumë si një tellall. Duke e ditur këtë zakon, dy-tre konviktorëve të moshuar  u kishte shkrepur në kokë që t’i punonin hoxhës një lojë. Njëri prej konviktorëve më thotë planin dhe kërkoi miratimin tim. Në fillim nuk pranova, por mbasi m’u lutën shumë dhe u binda se qe një shaka, paçka se e kripur, u bëra  pjesë e “kurthit” të tyre.

Plani u zbatua pikë për pikë. Ishte e diel, ditë pazari. Hoxha doli në minare dhe lajmëroi me zë të lartë se kishte vdekur Lame Xhama, kujdestari i konviktit. Pastaj hoxhën e sollën në konvikt. Njëri nga djemtë që kishin stisur këtë shaka, ishte pështjellë këmbë e kokë me një çarçaf të bardhë si qefin dhe  ishte shtrirë si i vdekur në krevat. Disa nga shokët e kishin rrethuar e bënin sikur qanin. Hoxha u përkul mbi “të vdekurin”, diç  pëshpëriti disa lutje, mori shpërblimin dhe iku pa marrë vesh të vërtetën.

Kjo histori pati dy pasoja. E para, e menjëhershme, qe se një bashkëfshatari im atë ditë ndodhej te pazari pranë xhamisë duke tregtuar  bulmet. Sa dëgjoi hoxhën që lajmëroi vdekjen time, u trondit pa masë. Por edhe dyshoi në vërtetësinë, se një ditë më parë qemë takuar bashkë. Ia la bidonët me qumësht një shoku dhe erdhi shpejt e i shqetësuar në konvikt,  që nuk qe më shumë se dyqind metra larg. E mësoi të vërtetën para se të takoheshim bashkë, se ngjarja kishte bërë bujë. Por lindi një problem tjetër. Po sikur lajmin ta kishte dëgjuar ndonjë i njohur dhe “mandata” të shkonte deri në familje?! Po dhe këtë çështje e zgjidhëm me anën e një telegrami, pastaj ai të nesërmen do të shkonte vet në Fterrë dhe gjithçka mund të sqarohej.

Pasoja e dytë lidhej me ngjarjen. “Shakaja” nuk u mbajt sekret. Të rinjtë e përhapën atë vetë. Hoxha u inatos shumë, erdhi e u ankua në konvikt, në drejtorinë e shkollës. Mua nuk më përmendën  konviktorët si pjesë e kësaj shakaje. Ata thanë se i kishin thënë hoxhës se ka vdekur kujdestari, Lame Xhama dhe kaq. Ndryshe ai nuk do t’i bënte ritet e zakonshme. U munduan ta kalonin si një shaka të zakonshme të rinjsh dhe në fakt e tillë u bë dhe kështu kaloi kjo histori,  me një vërejtje para kolektivit, pa u marrë ndonjë masë serioze për konviktorët që organizuan këtë lojë.

Në shkollën e mesme “ Asim Zeneli” gjeta një kolektiv mësuesish shumë të përgatitur. Një pjesë e mirë prej tyre vinin nga rrethe të ndryshme të vendit. Disa kishin mbaruar edhe shkolla të larta jashtë shtetit, por kishin ndonjë “cen” në biografi dhe mbaheshin nën vëzhgim. Unë isha i kënaqur që zëvendësdrejtor ishte Thoma Papapanoja, një mësues i nderuar e fisnik, punëtor i palodhur i arsimit, me të cilin njiheshim prej kohësh dhe kishim bashkëpunuar për mbarëvajtjen e arsimit në Sarandë e në Konispol.

Si mësues i gjuhës, e ndjeja veten më mirë, sepse edhe tekste kishim, por si mësues i letërsisë ndjeja vështirësi. Ende nuk ishin përpunuar tërësisht tekstet e reja dhe sipas udhëzimeve te dikasterit duhet të gjenim edhe vetë copa letrare që u bënin jehonë Luftës Nacionalçlirimtare, përpjekjeve të popullit tonë për rindërtimin e vendit, frymës së re revolucionare që zotëronte në atë kohë etj. Por duke pasur si bosht orientues  traditat patriotike, sidomos shkrimtarët e Rilindjes Kombëtare, e patëm më të lehtë të futeshim edhe në temat e reja të kohës së Luftës Nacionalçlirimtare e të pasluftës dhe të realizonim me cilësi detyrat.

Megjithatë, jo të gjithë mësuesit arrinin t’i realizonin programet shkollore. Kjo qe arsyeja pse në fund të çdo viti bëhej një bilanc i realizimit të programit mësimor. Po e konkretizoj këtë fakt me një shkresë zyrtare që u dërgohej të gjithë mësuesve të Gjimnazit, të cilën e kam ruajtur dhe po e shkruaj tekstualisht nga origjinali:

Republika Popullore e Shqipërisë                  V.F.L.P                                                        

             Drejtoria e Liceut                  Gjirokastër më 15.7.1947

                   Gjirokastër

                     Nr.29/13

                                    Z. Prof. Lame Xhama

Sipas vendimit të marrë në mbledhjen e këshillit pedagogjik dhe sipas porosisë verbale të inspektorit të shkollave të mesme, z. Nesti Havjari, në fund të vitit shkollor do t’i paraqitni kësaj Drejtorie një raport të hollësishëm që do të përmbajë:

a)                  Ç’është zhvilluar nga lënda e parashikuar në program.

b)                  Ç’ka mbetur e pa zhvilluar, qoftë për arsye urdhri të Ministrisë......., qoftë për arsye kohe ose mungesë tekstesh etj.

c)                  Shënime mbi lëndën e mbetur pa zhvilluar, d.m.th., orët që parashikohen për zhvillimin e kësaj lënde në fillim të vitit të ri shkollor.

ç) Mendimin tuaj mbi lëndën e programeve; në duhet shtuar ose  hequr diçka ose ndryshuar. Mbi këtë pikë do të zgjateni dhe propozimet tuaja do të jenë konkrete.

d) Sugjerim rreth rregullores së re të shkollave: shtesa, ndryshime, përmirësime në bazë të eksperiencës.

dh) Mendime mbi lëndën e teksteve - libra e dispensa.

Profesorët do t’u përgjigjen një e nga një të gjitha pikave e sipas radhës së tyre, duke mos lënë asnjë pikë pa përgjigje.

Ky raport kërkohet nga Ministria e Arsimit sipas porosisë së veçantë të inspektorit të shkollave, z. Nesti Havjari.

Profesorët që japin mësim në shkollën e natës do t’u përgjigjen të gjashtë pikave të mësipërme me një raport të veçantë gjer më 20 të këtij muaji.

                                                                    Zv. Drejtor i Liceut

                                                                     Thoma Papapano

                                                                     ( Firma dhe vula)

E kopjova këtë shkresë në këto kujtime, sepse prej saj nxirren disa përfundime me vlerë për gjendjen e arsimit dhe përmirësimin e tij në atë kohë, si kujdesi për realizimin e programeve, gjendja e teksteve dhe plotësimi i tyre, hartimi e përmirësimi i rregulloreve shkollore, mbarëvajtja në shkollat e mbrëmjes etj. Dhe kjo procedurë pune kalonte nga çdo mësues, secili më vete duhet të jepte mendimet e propozimet e tij.

Sikurse e thashë, e prita me dëshirë edhe detyrën që më ngarkuan si kujdestar në konvikt, paçka se në atë  kohë kishte shumë vështirësi. Në Sarandë shërbeva për gati dhjetë vjet, edhe si mësues, edhe si kujdestar në Konviktin “Çamëria”. Nuk më mungonte përvoja, prandaj e pranova me kënaqësi edhe detyrën e kujdestarit të konviktit, si detyrë plus asaj të mësuesit, sepse kryhej pasditeve e në mbrëmje. Kjo favorizonte dhe strehimin dhe ushqimin tim, që në kushtet e atyre viteve përbënte një shqetësim serioz për çdo nëpunës.

Jeta në konvikt, në një kolektiv të madh me djem të të gjitha moshave, që nga klasa e parë e unikes deri në maturë, haste në shumë vështirësi. Konviktorët vinin nga të katër anët e Shqipërisë, paçka se shumica qenë të qarkut të Gjirokastrës. Vinin kryesisht nga familje të varfra fshatare, me nivel të ulët ekonomik, kulturor e arsimor. Vinin të ndrojtur, të pa mësuar në jetën e vrullshme kolektive.

Me kushte të ngjashme unë isha njohur që nga konvikti në Sarandë. Prandaj i vura si detyrë vetes që të qëndroja  sa më pranë konviktorëve, veçanërisht të atyre që kishin ardhur të rinj e nga krahina të largëta, kur edhe takimet me prindër apo vajtja në familje qenë të rralla, nga që dhe  udhëtimet me makina ishin një luks i madh. Mjafton të përmendim, për shembull, se  djemtë e Fterrës që studionin në Gjirokastër, dy-tre herë në vit dhe kryesisht në pushimet e tremujorëve, bënin mbi dymbëdhjetë orë rrugë në këmbë, duke kaluar qafa e male, për të arritur pranë familjes.

Vështirësitë e jetës në konvikt fillonin që nga lokali i përdorur për këtë qëllim. Një shtëpi private, shtëpia e Angonatëve, në afërsi të gjimnazit, përdorej për fjetjen e konviktorëve. Ishte e mbajtur mirë, me disa kate, e ngritur si mbi shkëmb. Kishte të gjitha karakteristikat e një shtëpie gjirokastrite, me portë të madhe hyrjeje, oborr të shtruar, me sallone, dhoma të shumta, dollapë e musandra, qilare e depo. Dyert e dritaret, si dhe objektet e brendshme, qenë të punuara  bukur në dru.

Po për konvikt ndërtesa nuk i plotësonte kushtet e përshtatshme për dhjetëra djem të moshave të ndryshme. Dhomat e gjumit, të shumtat, qenë të vogla. Ndaj përdoreshin krevate druri me dy kate dhe gati të ngjitur me njëri-tjetrin. Pajisja me bazë materiale ishte nga më të mirat për kohën. Çdo konviktor kishte dyshekun e vet, çarçafë, batanije, jastëkë , që ndërroheshin herë pas here. Por ngrohje s’kishte dhe kur qe dimër  ndjehej shumë i ftohti i hidhur i Gjirokastrës. Vështirësi kishte dhe për pastrimin e përditshëm të konviktorëve, ndërsa për dush i çonim në banjat publike të qytetit.

Salla e ngrënies, që shërbente dhe për studimin e detyrueshëm në mëngjes e mbas dite, ishte disi larg fjetores. Qe një kapanon i madh, ndofta kishte shërbyer si kazermë ushtarake, i shtruar me çimento dhe mbuluar me llamarinë a eternit. Aty gjendeshin tavolinat e mëdha, me stola të gjatë në çdo anë, ku uleshin 8-10 veta. Aty bëhej studimi, aty mbledhjet e mbrëmjet e dëfrimit, aty ushqeheshin konviktorët. Kuzhina, në krahun e djathtë të hyrjes, ishte e pajisur me të gjitha mjetet e mundshme për kohën, por zotëronin pjatat, tenxheret, lugët e pirunët prej alumini. Bile dhe gotat e ujit ishin prej alumini.  Kuzhinieri, që të mëdhenj e të vegjël e thërrisnin “Xha Vasili”,  ishte mjeshtër për gatim. Po ç’të gatuante?  Ishin kohë të vështira dhe ndjehej krizë ekonomike. Makaronat e pilafi qenë gjellët më kryesore, një bollgur gjysmë i skaduar dhe bizelet e shpuara nga mizat, bëheshin detyrimisht ushqim i djelmoshave, që dhe bukën e misrit e kishin me racion e të kufizuar. Shpesh darka e mëngjesi kalonin me nga një tas me çaj e me një copë buke.

Me të vërtetë qe shumë vështirë, por vrulli i kohës dhe njohja e gjendjes reale bënin që konviktorët të pajtoheshin me këtë jetesë. I shtroheshin fatit dhe aty në sallën e madhe të mbushur plot e përplot, në të ftohtit e dimrit, pa ngrohje,  studionin me zell të madh dhe dilnin ndër nxënësit më të shquar të shkollës.

Unë jam mundur të qëndroj gjithmonë pranë tyre, të fle po në atë konvikt që flinin ata, të ulem po në atë mensë e po në ato tavolina që uleshin  ata, të ushqehem me të njëjtin ushqim dhe të ndjej kështu gjithë shqetësimet dhe hallet e tyre.

Përfundimisht, mund të them se në Gjirokastër kalova një vit pune të vështirë, por, gjithashtu, mbresëlënës, sepse mësova shumë nga kolegët e mi arsimtarë, që ishin intelektualë të shquar nga të katër anët e Shqipërisë, mësova shumë nga ata djem konviktorë, nga shpirti i tyre revolucionar, nga përkushtimi për të kaluar vështirësitë e kohës, nga vullneti  për të mësuar dhe për të qenë të papajtueshëm me shfaqjet e huaja. Pra, në Gjirokastër kalova një vit pune e një vit shkolle.